Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ekosistemin bütün canl ı komponentl ə ri – produsentl ə r , konsumentl
| 5.3. Ekosistemin bioloji m
ə hsuldarl ı ğ ı 82 İ ki m ə hsulverm ə s ə viyy ə si ayr ı l ı r: birinci (ilkin) v ə ikinci m ə hsul. Vahid zaman ə rzind ə bitkil ə r (produsentl ə r) t ə r ə find ə n yarad ı lan üzvi kütl ə qrupla ş man ı n ilkin (birinci) m ə hsulu adlan ı r. M ə hsul k ə miyy ə tc ə bitkinin quru v ə ya ya ş hal ı nda kütl ə si, yaxud enerji vahidi olub ekvivalent coul ə d ə di il ə ifad ə olunur. İ lkin m ə hsul sanki iki s ə viyy ə y ə – ümumi v ə t ə miz m ə hsula bölünür. Ümumi ilkin (birinci) m ə hsul vahid zaman ə rzind ə fotosintezin mü ə yy ə n sür ə tind ə bitkil ə r t ə r ə find ə n yaranan üzvi madd ə l ə rin ümumi kütl ə si hesab olunur (t ə n ə ffüs s ə rfi d ə bura daxildir). Bitkil ə rin özl ə rinin h ə yat f ə aliyy ə tini saxlamaq üçün, y ə ni t ə n ə ffüs ə s ə rf olunan m ə hsul kifay ə t q ə d ə r çox olur. Me şə bitkisi t ə n ə ffüs ə ümumi m ə hsulun 40...70%-ni s ə rf edir. Plankton yosunlar ı istifad ə etdiyi ümumi enerjinin (y ə ni metabolizm ə ) yaln ı z 40%- ə q ə d ə rini s ə rf edir. Yaranan üzvi madd ə kütl ə sinin qalan ı , y ə ni ümumi m ə hsulun t ə n ə ffüs ə s ə rf olunmayan hiss ə si t ə miz birinci (ilkin) m ə hsul adlan ı r, bu bitkinin art ı m ölçüsüdür v ə ondan konsument v ə redusentl ə r istifad ə edir. Dem ə li, ilkin t ə miz m ə hsul konsument v ə redusentl ə r üçün enerji ehtiyat ı d ı r. Qida z ə ncirl ə rind ə d ə yi ş il ə r ə k (h ə zm olunaraq) heterotrof orqanizml ə rin kütl ə sinin b ə rpas ı na s ə rf olunur. Vahid zaman ə rzind ə konsument kütl ə sinin art ı m ı qrupla ş man ı n ikinci m ə hsulu adlan ı r. Lakin ikinci m ə hsul ümumi v ə t ə miz m ə hsula bölünmür, bel ə ki, konsumentl ə r v ə redusentl ə r, y ə ni heterotroflar öz kütl ə sini birinci m ə hsulun hesab ı na art ı r ı r, y ə ni ə vv ə lc ə d ə n yarad ı lan m ə hsuldan istifad ə edir. İ kinci m ə hsul h ə r trofik s ə viyy ə üçün ayr ı ca hesablan ı r, bel ə ki, o, özünd ə n ə vv ə lki s ə viyy ə d ə n daxil olan enerjinin hesab ı na formala ş ı r. Ekosistemin bütün canl ı komponentl ə ri – produsentl ə r , konsumentl ə r v ə redusentl ə r bütövlükl ə qrupla ş man ı n v ə ya onun ayr ı -ayr ı hiss ə l ə rinin ümumi biokütl ə sind ə n (canl ı ç ə ki) ibar ə tdir. Bioloji kütl ə ad ə t ə n onun ya ş v ə ya quru ç ə kisi il ə ifad ə olunur, o, enerji vahidi il ə d ə (kalori, coul v ə b.) ifad ə oluna bil ə r. Bu, daxil olan enerji gücü v ə orta biokütl ə aras ı nda ə laq ə ni a ş kar etm ə y ə imkan verir. Bioloji kütl ə nin ə m ə l ə g ə lm ə sin ə enerjinin ham ı s ı s ə rf olunmur, istifad ə olunan enerji birinci m ə hsulu yarad ı r v ə müxt ə lif ekosisteml ə rd ə müxt ə lif cür s ə rf oluna bil ə r. Ə g ə r konsument t ə r ə find ə n enerjinin s ə rfi sür ə ti bitkinin art ı m sür ə tind ə n geri qal ı rsa, bu produsentl ə rin biokütl ə sinin t ə dric ə n çoxalmas ı ba ş verir v ə ölü üzvi madd ə nin art ı ğ ı (bollu ğ u) yaran ı r. Bu hal bataql ı qlar ı n torfla ş mas ı na, kiçik su hövz ə l ə rinin su bitkil ə ri il ə örtülm ə sin ə , me şə d ə (m ə s., tayqada) qal ı n me şə dö şə n ə yinin yaranmas ı na v ə s. s ə b ə b olur. Stabil (sabit) qrupla ş malarda bütün m ə hsul praktiki olaraq trofik şə b ə k ə l ə rd ə s ə rf olunur v ə bioloji kütl ə d ə yi ş m ə z qal ı r. 5.4. Ekoloji piramidalar Ekosistemd ə canl ı orqanizml ə r aras ı nda qar ş ı l ı ql ı münasib ə ti öyr ə nm ə k üçün t ə kc ə qidalanma z ə nciri sxemind ə n deyil, ekoloji piramidalardan da istifad ə edilir. Funksional qar ş ı l ı ql ı ə laq ə l ə ri, y ə ni trofik strukturu qrafik şə kild ə , ekoloji piramida adl ı qrafikl ə rd ə göst ə rm ə k olar. Piramidan ı n ə sas ı n ı produsentl ə r s ə viyy ə si t əş kil edir, sonrak ı qidalanma s ə viyy ə l ə ri piramidan ı n m ə rt ə b ə l ə rini v ə zirv ə sini ə m ə l ə g ə tirir. Ə sas ə n üç ekoloji piramida tipi m ə lumdur: 1) say (k ə miyy ə t) piramidas ı (Elton piramidas ı ) – h ə r s ə viyy ə d ə orqanizml ə rin say ı ifad ə olunur; 2) biokütl ə piramidas ı – canl ı madd ə nin kütl ə sini (ümumi quru ç ə ki, kalorilik v ə s.) s ə ciyy ə l ə ndirir; 3) M ə hsul (v ə ya enerji) piramidas ı universal xarakter da ş ı y ı b ard ı c ı l trofik s ə viyy ə l ə rd ə bi- rinci m ə hsulun (v ə ya enerjinin) d ə yi ş m ə sini göst ə rir. Enerji ə sas ə n y ı rt ı c ı – ş ikar ə laq ə si il ə ötürül ə n trofik z ə ncirl ə rd ə çox vaxt say piramidas ı qaydas ı na, y ə ni qi- da z ə ncirl ə rind ə i ş tirak ed ə n f ə rdl ə rin ümumi say z ə ncirinin h ə r sonrak ı h ə lq ə sind ə produsentd ə n konsumentl ə r ə do ğ ru azalma qanunauy ğ unlu ğ una ə m ə l olunur ( şə kil 5.5.). Bu hal bir qayda olaraq y ı rt ı c ı lar ı n qida obyektind ə n ( ş ikardan) iri olmas ı v ə y ı rt ı c ı n ı n birinin biokütl ə sini saxlamaq üçün bir neç ə v ə daha art ı q ş ikar ı n t ə l ə b olunmas ı d ı r. Dig ə r t ə r ə fd ə n a ş a ğ ı trofik s ə viyy ə d ə n yuxar ı s ə viyy ə y ə do ğ ru enerjinin miqdar ı n ı n itm ə si (h ə r s ə viyy ə d ə n sonrak ı s ə viyy ə y ə 10% enerji çat ı r) v ə metobolizmin f ə rdl ə rinin ölçüsü il ə t ə rsin ə ə laq ə nin olmas ı d ı r – orqanizm kiçik olduqca madd ə l ə r mübadil ə si intensiv gedir, onun say ı n ı n v ə biokütl ə sinin artm sür ə ti yüks ə lir. 83 Şə kil 5.5. Su hövz ə sinin qidalanma z ə nciri Lakin müxt ə lif ekosisteml ə rd ə say piramidas ı formas ı na gör ə olduqca f ə rql ə nir, ona gör ə say ı n c ə dv ə l formas ı nda verilm ə si daha yax ş ı olar. Bioloji kütl ə nin is ə qrafik şə klind ə göst ə rilm ə si m ə qs ə d ə uy ğ undur. O, mü ə yy ə n trofik s ə viyy ə d ə canl ı madd ə nin miqdar ı n ı ayd ı n göst ə rir, m ə s ə l ə n, vahid kütl ə nin vahid sah ə d ə yerl əş m ə si – q/m 2 v ə ya h ə cm – q/m 3 v ə s. il ə ifad ə olunur. Yerüstü ekosisteml ə rd ə biokütl ə nin a ş a ğ ı dak ı piramida qaydas ı f ə aliyy ə t göst ə rir: bitki kütl ə sinin c ə mi bütün otyey ə nl ə rin kütl ə sind ə n art ı qd ı r, otyey ə nl ə rin kütl ə si is ə bütün y ı rt ı c ı lar ı n biokütl ə sind ə n yüks ə kdir ( şə kil 5.6.). şə kild ə b ə zi biosenozlarda biokütl ə piramidalar ı göst ə rilir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|