Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Vaxta gör ə aktivlik müxt ə lifliyi
- Ekoloji s ı ğ ı nacaq konsepsiyas ı
- Øÿêèë 5.3. Áèîýåîñåíîçóí ñõåìè (Ã.À.Íîâèêîâà ýþðÿ)
| Ə
razi diferensasiyas ı . Bir yarus daxilind ə müxt ə lif növl ə r t ə r ə find ə n qidan ı n toplanmas ı müxt ə lif sah ə l ə rd ə apar ı la bil ə r, m ə s ə l ə n, aç ı q sah ə d ə v ə ya yov ş an kolunun alt ı nda, qum v ə ya gil sah ə l ə rind ə v ə s. Vaxta gör ə aktivlik müxt ə lifliyi ə sas ə n sutka vaxt ı na aiddir, lakin b ə z ə n b ə zi növl ə rd ə ilin mövsüml ə ri üzr ə ( ə sas ə n yaz v ə pay ı z aktivliyi) aktivliyin bir vaxta dü ş m ə m ə si qeyd ə al ı nm ı ş d ı r. Növaras ı r ə qab ə tin z ə ifl ə m ə si növün ekoloji s ı ğ ı naca ğ ı n ı n geni ş l ə nm ə sin ə s ə b ə b olur. Kas ı b faunaya malik olan okean adalar ı nda bir s ı ra qu ş lar özl ə rinin qohum f ə rdl ə rin ə nisb ə t ə n, materikd ə olduqca müxt ə lif ya ş ay ı ş yeri (m ə skunla ş ma yeri) v ə yem spektrini geni ş l ə ndirir, onlar bu zaman r ə qib növl ə rl ə d ə toqqu ş murlar. Ə g ə r növaras ı r ə qab ə t növün ekoloji s ı ğ ı naca ğ ı n ı darald ı rsa, hövz ə daxili r ə qab ə t, ə ksin ə ekoloji s ı ğ ı naca ğ ı geni ş l ə ndirir. Növün say ı artd ı qca ə lav ə yemd ə n istifad ə olunma ğ a ba ş lan ı r, yeni m ə sk ə nl ə r m ə nims ə nilir, yeni biosenotik ə laq ə l ə r peyda olur. Ekoloji s ı ğ ı nacaq konsepsiyas ı bir s ı ra praktiki m ə s ə l ə l ə rin bilavasit ə h ə lli il ə ba ğ l ı d ı r. Gözl ə nilm ə z n ə tic ə l ə rl ə qurtaran ə n s ə rt r ə qab ə t ba ş ver ə bil ə c ə k ə laq ə l ə ri n ə z ə r ə almadan qrupla ş maya yeni heyvan v ə bitki növl ə ri daxil etm ə kdir. Ə ksin ə , ə g ə r introduksiya olunan növ r ə qib ə rast g ə lmirs ə , o asan v ə müv ə ff ə qiyy ə tl ə uy ğ unla ş ı r (al ı ş ı r). Ayr ı -ayr ı portnyorlar ı n qar ş ı l ı ql ı kontakt ı n ı n ( ə laq ə sinin) faydal ı v ə ziyanl ı olmas ı na gör ə yuxar ı da göst ə ril ə n biosenotik ə laq ə tipl ə ri yaln ı z növaras ı deyil, h ə m d ə növdaxili ə laq ə l ə r üçün d ə s ə ciyy ə vidir. Lakin növ daxilind ə ayr ı -ayr ı növl ə r aras ı ndak ı ə laq ə y ə gör ə ya ba ş qa d ə r ə c ə d ə ba ş verir, yaxud da bir q ə d ə r spesifik- 77 liyi il ə seçilir. M ə s ə l ə n, may böc ə yinin sürf ə l ə rini quru torpaqda yerl əş dirdikd ə bir-birini yey ə bil ə r. Oturaq bonnelil ə rd ə karlik erk ə k müst ə qil qidalanan iri di ş inin üz ə rind ə parazitlik edir. Buna b ə nz ə r ə laq ə l ə r b ə zi d ə rinlik bal ı qlar ı na da xasd ı r. Di ş il ə r üz ə rind ə özünd ə n xeyli kiçik olan erk ə kl ə ri da ş ı y ı r, onlar a ğ ı zlar ı il ə di ş in- in b ə d ə nin ə yap ı ş ı r v ə parazit kimi qidalan ı r. 78 V F Ə S İ L EKOLOJ İ S İ STEML Ə R «Ekosistem» terminini elm ə ilk d ə f ə 1935-ci ild ə ingilis botaniki Artur Corc Tensli daxil etmi ş dir. Termin mü ə yy ə n sah ə d ə (biotopda) bütün orqanizml ə r (y ə ni biosenoz) daxil olmaqla ist ə nil ə n vahidi (olduqca müt ə lif h ə cmd ə ) v ə onun sistem daxilind ə fiziki mühitl ə qar ş ı l ı ql ı ə laq ə sini göst ə r ə r ə k enerji ax ı n ı n ı n mü ə yy ə n d ə qiq trofiq strukturunu, növ müxt ə lifliyini v ə madd ə l ə r dövran ı n ı (yaxud biotik v ə abiotik mühit aras ı nda mübadil ə - ni) ifad ə edir. Sad ə des ə k, biosferd ə madd ə l ə r mübadil ə si ged ə n üzvi v ə qeyri üzvi komponentl ə rin ist ə nil ə n m ə cmusu ekosisem adlan ı r. Tenslinin fikrinc ə ekosistem yer s ə thind ə ə sas t ə bi ə t vahididir. O, ekosistem ə bio- top v ə biosenozun tam vahidi kimi bax ı r. ( şə kil 5.1.) Şə kil 5.1. Ekosistemin sxemi (M ə mm ə dov, Suravegina, 2000) «Ekosistem» anlay ı ş ı «biotop» anlay ı ş ı ndan ayr ı lmaz sur ə td ə ba ğ l ı d ı r. Biotop şə raiti yekcins olan müxt ə lif ölçülü v ə ya h ə cmli co ğ rafi rayondur. Biotop v ə ya ekotop eyni relyef, iqlim, torpaq v ə dig ə r abiotik amill ə r ə malik olan su hövz ə sind ə v ə ya quruda mü ə yy ə n biosenozun m ə sk ə n sald ı ğ ı sah ə dir. A ş a ğ ı dak ı biotoplar ayr ı l ı r: polipedop , y ə ni torpaq sudibi m ə sk ə ni; klimatop , y ə ni fitosenozun yerüstü hiss ə si m ə sk ə ni v ə hidrotop – su dibinin üst hiss ə si m ə sk ə ni. Bunlardan as ı l ı olmayaraq müxt ə lif mikropopulyasiyalar m ə sk ə n salan mikrotoplar da ay ı r ı rlar. Biotop b ə z ə n üzvi t ə bi ə tli (parazitl ə rd ə ) ola bil ə r. 79 Øÿêèë 5.2. Áèîýåîñåíîçóí êîìïîíåíòëÿðèíèí òÿðêèáè âÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñè Ş iby ə yast ı ğ ı nda ekosistemin bütün komponentl ə rini tapmaq olar: simbiotik yosunlar – produsent rolunu oy- nay ı b fotosintez prosesini yerin ə yetirir. Konsument kimi b ə zi x ı rda bu ğ umayaql ı lar ç ı x ı ş edir, onlar ş iby ə l ə rin canl ı toxumalar ı il ə qidalan ı r, göb ə l ə k hifl ə ri is ə yosunlar ı n hüceyr ə l ə rind ə parazitlik edir. Göb ə l ə kl ə rin hifl ə ri v ə ş iby ə l ə rin yast ı qlar ı nda ya ş ayan mikroskopik heyvanlar ı n (g ə n ə l ə r, nematodlar, ibtidail ə r, rotatoritl ə r) çoxu redusentl ə r rolunda ç ı x ı ş edir. Göb ə l ə k hifl ə ri yosunlar ı n yaln ıı z canl ı hüceyr ə l ə rin deyil, h ə mçinin ölü hüceyr ə - l ə rin hesab ı na ya ş ay ı r, x ı rda heyvanlar – saprofaqlar ibtidail ə rin ölü kök v ə yarpaqlar ı n ı emal edir. Bu i ş d ə onla- ra bir çox mikroorqanizml ə r köm ə y ə g ə lir. Bel ə sistemd ə dövran ı n qapal ı l ı q d ə r ə c ə si olduqca kiçikdir: parçala- nan m ə hsullar ı n çox hiss ə si ya ğ ı ş sular ı vasit ə sil ə yuyularaq ş iby ə l ə rd ə n k ə nara apar ı l ı r, a ğ ac ı n gövd ə si boyu a ş a ğ ı tökülür. Bununla yana ş ı , heyvanlar ı n bir hiss ə si dig ə r ya ş ay ı ş yerin ə köçür. Øÿêèë 5.3. Áèîýåîñåíîçóí ñõåìè (Ã.À.Íîâèêîâà ýþðÿ) 80 B ə zi ekosistem tipl ə rind ə madd ə l ə rin onlar ı n s ə rh ə dind ə n k ə nara apar ı lmas ı o q ə d ə r yüks ə k olur ki, onlar ı n sabitliyi apar ı lan madd ə l ə rin miqdar ı k ə nardan daxil olur. Bura axar su hövz ə l ə ri, çaylar, dik da ğ yamaclar ı nda yerl əşə n sah ə l ə r aiddir. Dig ə r ekosisteml ə r daha çox tam madd ə l ə r dövran ı na malikdir. (az meylli yamaclardak ı me şə l ə r, ç ə m ə nl ə r, bozq ı rlar, göll ə r v ə s.) Lakin heç bir ekosistem, h ə tta yerin ə n böyük ekosisteml ə ri tamamil ə qapal ı dövrana ma- lik deyil. Qit ə l ə r okeanlarla intensiv madd ə l ə r mübadil ə si apar ı r, bununla bel ə bu prosesl ə rd ə atmosfer böyük rol oynay ı r, planetimizin ham ı s ı materiyan ı n bir hiss ə sini kosmik f ə zadan al ı r, bir hiss ə sini is ə kosmosa qaytar ı r. Bel ə likl ə , h ə yat ı n ekosistem t əş kili onun mövcudlu ğ u üçün mühüm şə rtl ə rd ə n biri say ı l ı r. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|