Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ölçü diferensasiyas ı .
- Davran ı ş müxt ə lifliyi
|
4.9. Ekoloji s ı ğ ı nacaq (ekoloji m ə sk ə n, ekoloji ni ş a). Ekoloji s ı ğ ı nacaq konsepsiyas ı növl ə rin birg ə ya ş amaq qanunlar ı n ı d ə rk etm ə k üçün ə lveri ş li oldu. Ekoloji s ı ğ ı nacaq haqq ı nda anlay ı ş ı ilk d ə f ə Amerika zoo- loqu C.Qrinnel (J.Çrinnell, 1914) ir ə li sürmü ş dür. O, bu anlay ı ş a ə sas ə n növ populyasiyas ı n ı n ə razid ə yerl əş m ə si v ə mü ə yy ə n d ə r ə c ə d ə növün bioloji t ə l ə bat ı mövqeyind ə n yana ş m ı ş d ı r. «Ekoloji ni ş a» anlay ı ş ı n ı n profess ğ or Q.T.Mustafayev «ekoloji mövqe» kimi i ş l ə tm ə yi t ə klif edir. Ekoloji s ı ğ ı nacaq haqda Ç.Eltonun (Ch.Elton, 1927) konsepsiyas ı daha m ə hsuldard ı r. O, «ekoloji s ı ğ ı nacaq» anlay ı ş ı dedikd ə növün qidalanmas ı n ı , y ə ni onun trofik z ə ncird ə tutdu ğ u yeri n ə z ə rd ə tutmu ş dur. Trofik s ı ğ ı nacaq haqq ı nda müasir t ə s ə vvür (anlay ı ş ) m ə hz Ç.Eltonun şə rhi il ə ba ğ l ı d ı r. Ekoloji s ı ğ ı nacaq problemi daha tam şə kild ə Ç.Hatçinson (Ç.Hatchinson, 1957) t ə r ə find ə n i ş l ə nmi ş dir. O, «ekoloji s ı ğ ı nacaq» anlay ı ş ı n ı ilk d ə f ə olaraq mü ə yy ə n növün orqanizml ə rinin mühitin abiotik şə raiti v ə canl ı orqanizml ə rin dig ə r növl ə ri il ə ə laq ə l ə rinin m ə cmusu kimi formala ş mas ı n ı g ə st ə rmi ş dir. Ekoloji s ı ğ ı nacaq konsepsiyas ı haqq ı nda Y.Odumun (1975) mövqeyi xüsusi yer tutur. Y.Odumun s ı ğ ı nacaq anlay ı ş ı nda üç hiss ə d ə n ibar ə t m ə na qoyulur: növ populyasiyas ı n ı n fiziki ə razisi, xarici faktorlar qradiyenti sistemind ə növün yeri v ə onun ekosistemd ə funksional rolu. Y.Oduma gör ə b ə zi orqanizmin ekoloji s ı ğ ı naca ğ ı onun yaln ı z harada m ə skunla ş mas ı ndan (ya ş amas ı ndan) deyil, h ə mçinin onun n ə etm ə sind ə n – f ə aliyy ə tind ə n (o enerjini nec ə d ə yi ş ir, onun davran ı ş ı nec ə dir, o, fiziki v ə bioloji mühit ə nec ə münasib ə t göst ə rir), as ı l ı d ı r v ə o, dig ə r növl ə rl ə nec ə m ə hdudlan ı r. Y.Odum ekoloji s ı ğ ı naca ğ ı növün qrupla ş mada «sahibi» kimi canl ı sur ə td ə t ə yin etmi ş dir. Bel ə mövqe ekoloji s ı ğ ı nacaqda anlay ı ş ı növün biosenozda yerini inteqrasiya ifad ə si kimi daha d ə qiq t ə yin edir. «Ekoloji s ı ğ ı nacaq biliyi (m ə lumat ı ) növün n ə il ə qidalanmas ı , onun kimin ş ikar ı oldu ğ u, n ə t ə rzd ə v ə hara- da istirah ə t etm ə si v ə çoxalmas ı suallar ı na cavab tapma ğ a imkan verir» (Dajo, 1975). 76 Ekoloji s ı ğ ı nacaq növün t ə b ə itd ə , ə ks ə riyy ə t halda biosenozda yerini, eyni zamanda h ə m ə razid ə v ə ziyy ə tini, h ə m d ə qrupla ş mada f ə aliyy ə t rolunu, abiotik şə rait ə münasib ə tini göst ə rir (Xrustalyev, Mati ş ov, 1996). «Ekoloji s ı ğ ı nacaq» anlay ı ş ı n ı m ə skunla ş ma (ya ş ama) yerind ə n) ay ı rmaq laz ı md ı r. M ə skunla ş ma yeri dedikd ə növün yay ı ld ı ğ ı v ə onun mövcudlu ğ u üçün vacib olan abiotik şə rait ə malik oldu ğ u yer n ə z ə rd ə tutulur. Növün ekoloji s ı ğ ı naca ğ ı yaln ı z mühitin abiotik şə riatind ə n deyil, h ə m d ə onun biosenotik ə traf şə raitind ə n as ı l ı d ı r. Ekoloji s ı ğ ı naca ğ ı n xarakteri h ə m növün ekoloji imkanlar ı , h ə m d ə h ə min imkanlar ı n konkret biosenozlarda n ə q ə d ə r h ə yata keçm ə si il ə mü ə yy ə n edilir. Növün qidalanmaya, ə razid ə n istifad ə y ə , aktivlik dövrün ə v ə dig ə r şə rait ə gör ə ixtisasla ş mas ı , h ə m ekoloji s ı ğ ı naca ğ ı n daralmas ı , h ə m d ə ə ks prosesl ə r – onun geni ş l ə nm ə si il ə xarakteriz ə olunur. Qrupla ş mada ekoloji s ı ğ ı naca ğ ı n daralmas ı v ə ya geni ş l ə nm ə sin ə r ə qibl ə r böyük t ə sir göst ə rir. Ekoloji c ə h ə td ə n yax ı n olan növl ə r üçün Q.F.Qauzenin formala ş d ı rd ı ğ ı r ə qibliyin istisnas ı qaydas ı bel ə ifad ə oluna bil ə r: iki növ bir ekoloji s ı ğ ı nacaqda keçinmir. R ə qab ə td ə n ç ı xmaq mühitin t ə l ə bl ə rinin ayr ı lmas ı , ya ş ay ı ş t ə rzinin d ə yi ş m ə si, ba ş qa sözl ə növün ekoloji s ı ğ ı naca ğ ı n ı n m ə hdudla ş d ı r ı las ı il ə h ə yata keçiril ə bil ə r. Bu halda onlar (növl ə r) bir biose- nozda ya ş amaq qabiliyy ə ti ə ld ə edir. Bir yerd ə ya ş ayan yax ı n qohum növl ə rd ə ad ə t ə n ekoloji s ı ğ ı naca ğ ı n çox inc ə m ə hdudla ş mas ı mü ş ahid ə olunur. Bel ə ki, Afrika savannalar ı nda otlayan d ı rnaql ı lar otlaq yemind ə n müxt ə lif cür istifad ə edir: zebrl ə r ə sas ə n otlar ı n üst hiss ə sini yeyir, qnu antilopu müyy ə n ot növl ə rini seç ə r ə k zebrd ə n sonra qalan yeml ə qidalan ı r, ceyranlar ə n alçaq boylu otlar ı didi ş dirir, antilop topi is ə dig ə r otyey ə n heyvanlardan sonra qalan hündür boylu quru gövd ə l ə r il ə kifay ə tl ə nir. T ə bii şə raitd ə qar ı ş qalar ı n çoxnövlü assosiasiyalar ı mövcuddur, onlar ı n üzvl ə ri h ə yat t ə rzin ə gör ə f ə rql ə nirl ə r. Moskva ə traf ı me şə l ə rind ə tez-tez a ş a ğ ı dak ı növl ə r a ş kar edilir: Dominant növ (Formica rufa, F.aquillonia v ə ya Lasius fuliginosus) bir neç ə yarusu tutur, torpaqda L.Flavus, me şə dö şə n ə yind ə – Myrmica rubra, torpaqüstü yarusu L.Niger v ə F.Fusca m ə nims ə yir, a ğ aclarda is ə Camponotus herculeanus m ə skunla ş ı r. Qar ı ş qalar ə razid ə ayr ı lmas ı il ə (paylanmas ı il ə ), h ə m d ə qida ə ld ə etm ə k v ə sutkal ı q vaxt aktivliyin ə gör ə d ə f ə rql ə nirl ə r (Çernova, B ı lova, 1988). S ə hralarda ə n çox torpaq s ə thind ə n qida toplayan qar ı ş qalar kompleksi inki ş af etmi ş dir (herpetobiontlar). Onlar ı n aras ı nda üç tropik qrupun nümay ə nd ə l ə ri ayr ı l ı r: 1) gündüz zoonekrofaqlar – ə n isti vaxtlarda aktiv olurlar, h əşə ratlar ı n c ə s ə dl ə ri v ə gündüz aktiv olan x ı rda h əşə ratlarla qidalan ı rlar; 2) gec ə zoofaqlar ı – torpaq s ə thin ə yaln ı z gec ə ç ı xan yum ş aq örtüklü yava ş h ə r ə k ə ted ə n h əşə ratlar ı v ə tükl ə rini d ə yi şə n bu ğ umayaql ı lar ı ovlay ı r; 3) karpofaqlar (gündüz v ə gec ə ) – bitki toxumlar ı n ı yeyirl ə r. Bir trofik qrupdan bir neç ə növ birg ə ya ş aya bil ə r. Bel ə v ə ziyy ə td ə r ə qab ə td ə n ç ı xmaq v ə ekoloji s ı ğ ı naca ğ ı m ə hdudla ş d ı rmaq mexanizmi a ş a ğ ı dak ı kimidir: Ölçü diferensasiyas ı . M ə s ə l ə n, Q ı z ı lqum qumlar ı nda üç adi gündüz zoonekrofaqlar ı n i ş çi f ə rdl ə rinin orta ç ə kil ə rinin nisb ə ti 1:8:120 t əş kil edir. Böyük olmayan pi ş ik, va ş aq v ə p ə l ə ngin nisb ə tl ə ri d ə t ə xmin ə n bel ə dir. Davran ı ş müxt ə lifliyi – yem t ə darük etm ə nin müxt ə lif mövqeyind ə n ibar ə tdir. Qar ı ş qalar yol ç ə k ə r ə k ə ld ə etdikd ə ri qidan ı yuvaya da ş ı maq üçün yükda ş ı yanlar ı s ə f ə rb ə r etm ə kl ə ə ks ə riyy ə t hallarda topa hal ı nda bit ə n bitkil ə rin toxumlar ı ndan istifad ə edirl ə r. Qar ı ş qalar, yem da ş ı yanlar t ə k-t ə k toplay ı c ı kimi i ş l ə dikd ə is ə ə sas ə n seyr ə k yay ı lan bitkil ə rin toxumlar ı n ı toplay ı r. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|