Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.6. Neytralizm – biotik ə laq ə l ə rin bir formas ı olub iki növ bir ə razid ə m ə skunla ş araq (ya ş ayaraq) bir- birl ə rin ə n ə müsb ə t, n ə d ə m ə nfi t ə sirl ə ri olmur. Neytralizmd ə növl ə rin bir-biril ə bilavasit ə ə laq ə l ə ri olmur, la- kin h ə r ikisi qrupla ş man ı n v ə ziyy ə tind ə n as ı l ı d ı r. M ə s ə l ə n, d ə l ə il ə s ı ğ ı n, yaxud fil il ə meymun bir me şə d ə ya ş asalar da, praktiki olaraq bir-biri il ə ə laq ə si olmur. Lakin uzunsür ə n quraql ı ğ ı n t ə sirind ə n me şə nin m ə hv olmas ı , yaxud z ə r ə rvericil ə rin kütl ə vi çoxalaraq a ğ aclar ı «ç ı lpaqla ş d ı rmas ı » (yarpaqs ı zla ş d ı rmas ı ) eyni d ə r ə c ə d ə olmasa da h ə r iki növ ə t ə sirini göst ə rir. Neytralizm ə laq ə si tipi xüsusil ə ekoloji bax ı mdan müxt ə lif üzvl ə r daxil olan z ə ngin növlü qrupla ş malarda inki ş af etmi ş dir. 4.7. Amensalizm. Bu biotik ə laq ə formas ı nda iki qar ş ı l ı ql ı t ə sir göst ə r ə n növl ə rd ə n birin ə birg ə (bir yerd ə ) ya ş amaq m ə nfi n ə tic ə göst ə rir, dig ə ri is ə ondan n ə fayda al ı r, n ə d ə z ə r ə r ç ə kir. Bel ə qar ş ı l ı ql ı ə laq ə t ə sirin ə ə sas ə n bitkil ə rd ə rast g ə linir. M ə s ə l ə n, i ş ı qsev ə r ot növl ə ri f ı st ı q v ə ya küknar me şə sind ə a ğ ac ç ə tirl ə rinin güclü kölg ə si alt ı nda s ı x ı ş d ı r ı l ı r, lakin a ğ aclara bel ə «qon ş uluq» heç bir f ə rq göst ə rmir. Bitkil ə rd ə b ə z ə n birinin ay ı rd ı ğ ı m ə hsul dig ə rinin (amensal ı n) böyüm ə sini l ə ngidir. Bu ə laq ə ad ə t ə n birba ş a r ə qab ə t ə aid edilir v ə anti- bioz adlan ı r. Bu ə laq ə formas ı bitkil ə rd ə yax ş ı öyr ə nilib, bunun ə sas ı nda resurs u ğ runda r ə qib ə qar ş ı mübariz ə m ə qs ə dil ə müxt ə lif z ə h ə rli madd ə l ə rd ə n (herbisid) istifad ə olunur. Bu hadis ə allelopatiya adlan ı r. Amensalizm su mühitind ə d ə yay ı lm ı ş d ı r. M ə s ə l ə n, göy-ya ş ı l yosunlar suyun çiç ə kl ə m ə sin ə s ə b ə b olur, bu- nunla da su faunas ı , b ə z ə n suvata (su içm ə y ə ) g ə l ə n heyvanlar ı (mal-qaran ı ) da z ə h ə rl ə yir. Dig ə r yosun növl ə ri d ə bu xass ə y ə malikdir, onlar ı n ay ı rd ı ğ ı peptid, xinon, antibiotikl ə r v ə dig ə r madd ə l ə r h ə tta kiçik dozada da z ə h ə rlidir. Bu z ə h ə rl ə r ektokrin madd ə l ə r adlan ı r. 4.8. R ə qab ə t (konkurensiya). Ox ş ar ekoloji t ə l ə bat ı olan növl ə r aras ı nda ba ş ver ə n qar ş ı l ı ql ı ə laq ə r ə qab ə t adlan ı r. Y.Oduma (1975) gör ə r ə qab ə t-eyni m ə qs ə d ə can atan iki orqanizmin m ə nfi qar ş ı l ı ql ı t ə siridir. Bel ə növl ə r bir yerd ə m ə skunla ş d ı qda biri dig ə rinin qida ehtiyat ı n ı , s ı ğ ı nacaq yerini azald ı r (darald ı r). R ə qab ə t – eko- loji ə laq ə l ə rin qar ş ı l ı ql ı t ə sir göst ə rdiyi h ə r iki partnyora m ə nfi t ə sir göst ə rir. R ə qab ə t qar ş ı l ı ql ı t ə sir formas ı ol- duqca müxt ə lif – birba ş a fiziki mübariz ə d ə n sülh v ə ziyy ə tind ə ya ş ama ğ a q ə d ə r ola bil ə r. Bununla bel ə , eyni ekoloji t ə l ə bata malik olan iki növ bir qrupla ş mada m ə skunla ş ı rsa, ə vv ə l-ax ı r ı r ə qibl ə rd ə n biri dig ə rini s ı x ı ş d ı r ı b ç ı xarmal ı d ı r. R ə qib növl ə rin birg ə olma ğ ı n ı n qeyri mümkünlüyü (uyu ş mazl ı ğ ı ) h ə l ə Ç.Darvin t ə r ə find ə n qeyd olunmu ş dur. O, r ə qab ə ti növl ə rin t ə kamülünd ə böyük rol oynayan, ya ş amaq u ğ runda mübariz ə nin mühüm t ə rkib hiss ə si hesab etmi ş dir. R ə qab ə t mübariz ə sind ə bir qayda olaraq h ə min ekoloji v ə ziyy ə td ə dig ə rin ə nisb ə t ə n üstünlüy ə malik olan, y ə ni ə traf mühit şə raitin ə daha çox uy ğ unla ş an növ qalib ç ı x ı r. Qrupla ş man ı n daxilind ə müxt ə lif növl ə r aras ı nda ə n çox qida (yem) u ğ runda r ə qab ə t gedir. Güclü qida r ə qab ə ti bütövlükd ə biosenoz üçün s ə rf ə li deyil, ekosistemin t ə kamülünd ə növl ə rin bir hiss ə si qrupla ş an ı n t ə rkibind ə n ya s ı x ı ş d ı r ı l ı b ç ı xar ı l ı b, yaxud da növaras ı r ə qab ə t formala ş araq r ə qab ə tin gücünü z ə ifl ə tmi ş dir. 75 Qida r ə qab ə tinin z ə ifl ə m ə si mümkünlüyü daha çox r ə qab ə tin h ə cm v ə g ə rginlik göst ə ricil ə ri il ə t ə yin olunur ( Ş or ı qin, 1952). R ə qab ə tin h ə cmi r ə qibl ə r üçün ümumi qida növünün say ı il ə mü ə yy ə n olunur. Bu aspektd ə r ə qab ə tin z ə ifl ə m ə si bir v ə ya bir neç ə r ə qib növün qida spektrini geni ş l ə ndirm ə kl ə – yem obyektl ə rinin y ı ğ ı n ı n ı çoxaltmaqla r ə qab ə ti nisb ə t ə n azaltmaq olar. R ə qab ə td ə n ç ı xma ğ ı n ə n effektiv yolu onun h ə cmini azaltmaqla – qidada yüks ə k ixtisasla ş ma apararaq yem spektrinin ayr ı lmas ı gedir. R ə qab ə tin g ə rginliyi – r ə qib növl ə r üçün mü ə yy ə n yem növün ə olan t ə l ə bat ı n onun t ə bi ə td ə ki bollu ğ una nisb ə ti il ə mü ə yy ə nl əş dirilir. M ə s ə l ə n, su k ə nar ı nda ya ş ayan g ə miricil ə r (qunduz, ondatra, su siçan ı ) üçün ə n mühüm qida yeri qam ı ş v ə cilotu say ı l ı r. Bu bitkil ə r is ə t ə bi ə td ə ba ş dan-ba ş a c ə ng ə llik yaradaraq yüks ə k bioloji kütl ə y ə v ə m ə hsuldarl ı ğ a malikdir. Odur ki, bel ə şə raitd ə m ə skunla ş an növl ə rin qidaya ehtiyac ı praktiki olaraq öd ə nilir, onlar ı n r ə qab ə ti formal xarakter al ı r v ə real neqativ qar ş ı l ı ql ı ə laq ə yaranm ı r. R ə qab ə tin h ə cmi v ə g ə rginliyi onun ümumi gücünü t ə yin edir: bu parametr r ə qab ə t aparan növl ə r aras ı nda müxt ə lif qar ş ı l ı ql ı ə laq ə formalar ı n ı n konkret ba ş verm ə sinin ə sas ı n ı t əş kil edir. Bitkil ə rd ə r ə qibin bo ğ ulmas ı kök sisteminin mineral qida madd ə l ə rini, torpaq n ə mliyini v ə yarpaqlarla gün əş ş üas ı n ı tutub saxlamas ı , h ə mçinin toksik birl əş m ə l ə ri ay ı rmas ı n ə tic ə sind ə ba ş verir. M ə s ə l ə n, iki yonca növünün qar ı ş ı q s ə pinind ə Trifolium repensin növünün yarpaq ç ə tiri tez ə m ə l ə g ə lir, lakin sonra onu daha iri sapla ğ ı olan T.Fragiferum kölg ə alt ı na al ı r. Bitkil ə rin madd ə l ə r mübadil ə si m ə hsulu vasit ə sil ə qar ş ı l ı ql ı kimy ə vi t ə siri allelopatiya adlan ı r. Bir-birin ə bel ə üsulla t ə sir heyvanlara da xasd ı r. Q.F.Qauze v ə Park ı n apard ı ğ ı t ə crüb ə l ə r göst ə rir ki, r ə qib ə lrin s ı x ı ş d ı r ı lmas ı ə sas ə n mühitd ə mübadil ə nin toksik m ə hsullar ı n ı n toplanmas ı n ə tic ə sind ə ba ş verir, növl ə rd ə n biri dig ə rin ə nisb ə t ə n toksik madd ə l ə r ə daha h ə ssasd ı r. Azota az t ə l ə bkarl ı q göst ə r ə n bitkil ə r dinc ə qoyulmu ş torpaqlar ı ilk növb ə d ə z ə bt edir, kök ay ı rmalar ı vasit ə sil ə paxlal ı larda kök yumrular ı n ı n ə m ə l ə g ə lm ə sini v ə s ə rb ə st ya ş ayan azot fiksasiya ed ə n bakteriyalar ı s ı x ı ş d ı r ı r. Bununla da torpa ğ ı n azotla z ə nginl əş m ə sinin qar ş ı s ı n ı alaraq azota çox ehtiyac ı olan bitkil ə rl ə r ə qab ə td ə üstünlük t əş kil edir. Ciy ə n otu su hövz ə sind ə dig ə r su bitkil ə rin ə nisb ə t ə n allelopatik aktiv oldu ğ un- dan r ə qab ə tsiz t ə miz su hövz ə l ə rini bas ı r. Heyvanlarda r ə qab ə t mübariz ə sind ə bir növün dig ə rin ə bilavasit ə hücumu hallar ı na da rast g ə linir. M ə s ə l ə n, yumurtayey ə nl ə rin (Diachasoma tryoni v ə Opius humilis) sürf ə l ə ri bir sahibin yumurtas ı nda olduqda qidalanma ğ a ba ş lamazdan qabaq ə lb ə ayaq olaraq r ə qibini öldürür. İ ri ç ə m ə n qar ı ş qalar ı Formica pratensis torpaq t ə p ə si yuvas ı düz ə ldir (tikir) v ə onun ə traf ı ndak ı ə razini mühafiz ə edir. Daha x ı rda qar ı ş qan ı n (F.Cunicularia) yuvas ı is ə torpaq t ə p ə ciyi şə klind ə kiçik olur. Onlar tez-tez ç ə m ə n qar ı ş qalar ı n ı n yuvalar ı ə razisinin k ə narlar ı nda yerl əşə r ə k onlar ı n yem sah ə l ə rind ə ova ç ı x ı rlar. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|