Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
partnyorlardan birinin say
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Y.Odum (1975) kommensalizm, kooperasiya v ə mutualizmi (simbiozu) qar ş ı l ı ql ı
partnyorlardan birinin say ı s ı f ı ra en ə n ə q ə d ə r davam edir. Bel ə t ə r ə ddüdl ə r xüsusil ə , növaras ı ə laq ə l ə r müxt ə lif olmayan kas ı b qrupla ş malarda (tundra v ə qütb s ə hralar ı nda, bir a ğ ac cinsi hakimlik ed ə n me şə d ə , m ə d ə ni ba ğ da v ə s.) ayd ı n görünür. Y.Odum (1975) kommensalizm, kooperasiya v ə mutualizmi (simbiozu) qar ş ı l ı ql ı t ə sirin müsb ə t növün ə aid edir. Ekoloqlar ı n çoxunun fikrinc ə sabit (stabil) ekosisteml ə rd ə m ə nfi v ə müsb ə t qar ş ı l ı ql ı t ə sirl ə r tarazl ı qda olmal ı d ı r. Kommensalizm, kooperasiya v ə mutualizm ə t ə kamül gedi ş ind ə müsb ə t qar ş ı l ı ql ı t ə sirin ard ı c ı l mük ə mm ə ll əş m ə m ə rh ə l ə si kimi baxmaq olar. 4.4. Kommensalizm – müsb ə t qar ş ı l ı ql ı t ə sirin daha sad ə tipi say ı l ı r. İ ki növ aras ı nda ged ə n qar ş ı l ı ql ı t ə sirin bu formas ı nda növün biri öz f ə aliyy ə ti il ə (kommensala) qida v ə ya s ı ğ ı nacaq verir. Ba ş qas ı n ı n ya ş ay ı ş yerin ə köç ə n orqanizml ə r (kommensallar) «ev yiy ə sin ə » heç bir ziyan yetirmir. S ı ğ ı nacaq kimi ya tikintid ə n (yuva), yaxud dig ə r növün b ə d ə nind ə n istifad ə olunur. A ğ aclar ı n gövd ə qab ı qlar ı nda epifit bitkil ə rin m ə skunla ş mas ı da kommensalizm say ı l ı r. Qu ş v ə g ə miricil ə rin yuvalar ı nda bu ğ umayaql ı lar ı n olduqca çoxlu növl ə ri m ə skunla ş ı r v ə orada parçalanm ı ş (çürümü ş ) üzvi qal ı qlar ı n v ə ya dig ə r birg ə sakinl ə rinin qal ı qlar ı hesab ı na qidalan ı rlar. Bir çox növl ə r yaln ı z yuvalarda ya ş ay ı r v ə oradan k ə nara ç ı xm ı rlar, bel ə növl ə r nidikol adlan ı r. Kommensalizm ə laq ə tipi t ə bi ə td ə olduqca mühüm hesab edilir. Bel ə ə laq ə növl ə rin daha s ı x birg ə ya ş amas ı na, mühitd ə n, qida resurslar ı ndan daha tam istifad ə etm ə y ə şə rait yarad ı r. Lakin b ə z ə n kommensalizm ba ş qa ə laq ə tipin ə keçir. M ə s ə l ə n, qar ı ş qa yuvas ı nda çoxlu qar ı ş qalarla birlikd ə stafilinid böc ə yinin növl ə rin ə rast g ə linir. Onlar ı n yumurtalar ı , sürf ə v ə puplar ı qar ı ş qa balalar ı il ə birlikd ə olur. Bu balalar böc ə yin yumurta, sürf ə v ə baramas ı na qulluq edir, onlar ı yalay ı r v ə xüsusi kameralara da ş ı y ı rlar. B ə z ə n qar ı ş qalar iri böc ə yi d ə qidaland ı r ı r. 4.5. Mutualizm (simbioz) – T ə bi ə td ə növl ə rin geni ş yay ı lan qar ş ı l ı ql ı faydal ı ə laq ə si müfualizm adlan ı r. Mutualistik ə laq ə l ə r ə vv ə lki parazitizm v ə ya kommensalizmin ə sas ı nda ba ş ver ə bil ə r. Qar ş ı ql ı ql ı faydal ı birg ə ya ş ay ı ş ı n inki ş af d ə r ə c ə si olduqca müxt ə lif ola bil ə r – müv ə ə ti qeyri-m ə cburi ə laq ə l ə r v ə partnyorlar ı n i ş tirak ı h ə r ikisinin h ə yat ı üçün mühüm mütl ə q şə rait ə çevril ə n ə laq ə l ə r. İ ki növün bel ə ayr ı lmaz faydal ı ə laq ə si simbioz ad ı n ı alm ı ş d ı r. Simbiotik ə laq ə nin klassik misal ı kimi ş iby ə ni göst ə rm ə k olar. Ş iby ə göb ə l ə k v ə yosunun s ı x birg ə ya ş ay ı ş t ə rzidir. Ş iby ə l ə rin t ə rkibin ə göb ə l ə kl ə rin üç sinif nümay ə nd ə si (aksomiset, bazidiomiset v ə fikomiset) daxildir. T ə bi ə td ə s ə rb ə st v ə ziyy ə td ə ehtimal ki, ş iby ə li göb ə l ə y ə rast g ə linmir. Göy-ya ş ı l, sar ı -ya ş ı l, ya ş ı l v ə qonur yo- sunlar ş öb ə sind ə 28 cinsin nümay ə nd ə l ə ri a ş kar olunmu ş dur. Onlar ı n çoxuna s ə rb ə st ya ş ama v ə ziyy ə tind ə rast g ə linir. Simbioz ( ş iby ə ) çox güman ki, yosunun üz ə rind ə göb ə l ə yin parazitizmi il ə ə m ə l ə g ə lmi ş dir. T ə bi ə td ə 20000 növd ə n art ı q bel ə simbiotik orqanizml ə r mövcuddur, bu bel ə ya ş ama ğ ı n (mövcudlu ğ un) müv ə ff ə qiyy ə tli olmas ı n ı göst ə rir. Y.Odum (1975) obrazl ı sur ə td ə qeyd edirdi ki, yosunun parazitliyi il ə iki müxt ə lif növün har- monik qar ş ı l ı ql ı t ə sir ə do ğ ru keçdiyi yol – «li ş ay modeli» insan üçün simvolik yol olmal ı , t ə bi ə tl ə mutalistik ə laq ə yaratmal ı d ı r, çünki insan ı n özü heterotrofdur v ə mövcud resurslardan as ı l ı d ı r. Çoxhüceyr ə li heyvan v ə bitkil ə rd ə mikroorqanizml ə rl ə birg ə simbioz çox geni ş yay ı lm ı ş d ı r. Bir çox a ğ ac növl ə rinin mikoriza göb ə l ə kl ə ri il ə birg ə ya ş ay ı ş ı , havadak ı molekulyar azotu fiksasiya ed ə n kökyumru bakte- riyalar Rhizobium m ə lumdur. Azot fiksasiya ed ə n simbiontlar 200 növ dig ə r örtülütoxumlu v ə ç ı lpaqtoxumlu bitkil ə rin kökl ə rind ə a ş kar edilmi ş dir. Mikroorqanizml ə rl ə simbiozun tarixi b ə z ə n çox uzaq keçmi şə gedir, ona gör ə simbiotik bakteriya koloniyalar ı na çoxhüceyr ə l ə rin xüsusi orqanlar ı kimi baxmaq olar. 74 Sibir sidr ş am ı il ə , sidr a ğ aclar ı nda yuva quran qu ş lar (sidrqu ş u, sitta qu ş u v ə kuk ş a) aras ı ndak ı mutualistik ə laq ə l ə r mütl ə q olmasa da, olduqca z ə ruridir. Bu qu ş lar Sibir sidrinin toxumlar ı il ə qidalanaraq, yem toplamaq instinktin ə d ə malikdir. Onlar x ı rda toxumlar ı (qozalar ı ) hiss ə -hiss ə mam ı r qat ı n ı n v ə me şə töküntüsünün alt ı nda gizl ə dirl ə r. Bu «ehtiyat ı n» çox hiss ə sini qu ş lar tapa bilmir v ə toxumlar cüc ə rir. Bel ə likl ə , bu qu ş lar ı n f ə aliyy ə ti sidr ş am ı n ı n t ə bii b ə rpas ı na köm ə k edir, bel ə ki, toxumlar torpaqla ə laq ə ni k ə s ə n qal ı n me şə dö şə n ə yinin s ə thind ə cüc ə r ə bilmir. Qar ğ alar ı n qoz a ğ ac ı n ı n toxumlar ı n ı gizl ə tm ə si d ə buna uy ğ un misald ı r. Ş ir ə li meyv ə si olan bitkil ə rl ə qu ş lar aras ı nda da qar ş ı l ı ql ı faydal ı ə laq ə l ə r vard ı r, onlar bu bitkil ə rin meyv ə l ə ri il ə qidalan ı r v ə ad ə t ə n h ə zm oluna bilm ə y ə n toxumlar ı ə raziy ə yay ı rlar. M ə s ə l ə n, Türyançay qoru ğ unda ard ı c a ğ aclar ı bol toxumver ə n ill ə ri me şə likd ə çoxlu miqdarda qaratoyuq v ə dig ə r qu ş lar q ı ş lay ı r. Onlar ard ı c ı n toxumlar ı il ə qidalan ı r v ə peyinl ə ri il ə Bozda ğ ə razisind ə bu toxumlar ı n yay ı lmas ı nda böyük rol oynay ı r. Ə d ə biyyat m ə lumat ı na ə sas ə n 1 m 2 sah ə y ə qu ş lar orta hesabla 12-15 ə d ə d ard ı c toxumu yay ı r. Cüc ə rtil ə rin ə m ə l ə g ə lm ə sind ə d ə qu ş lar ı n dig ə r müsb ə t rolu vard ı r. Onlar onur ğ as ı z heyvanlar ı axtar ı b tapark ə n mam ı r örtüyünü e ş ir v ə bununla da ard ı c ı n toxumlar ı n ı torpa ğ ı n üz ə rin ə çatd ı r ı r. Qaraçöhr ə a ğ ac ı n ı n bütün orqanlar ı (iyn ə l ə ri, gövd ə sinin qab ı ğ ı v ə s.) z ə h ə rli olsa da, toxumlar ı h ə m dadl ı , ş irin, h ə m d ə parlaq q ı rm ı z ı r ə ng ə malik olub qu ş lar ı n diqq ə tini özün ə c ə lb edir, onun yay ı lmas ı nda böyük rol oynay ı r. Bel ə ki, qu ş lar bu toxumlarla qidalan ı r, onlar ı m ə d ə l ə rind ə «stratifikasiya» edir, «s ə pin ə » haz ı rlay ı r v ə ə razil ə rd ə yay ı rlar. Bir çox qar ı ş qalar ı n da bitkil ə rl ə mutualistik ə laq ə l ə ri formala ş ı r: 3000-d ə n art ı q bitki növünün qar ı ş qalar ı özün ə c ə lb etm ə k qabiliyy ə ti vard ı r. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|