Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tolerantl ı q modeli
| Yüngüll
əş m ə v ə ya stimulla ş ma modeli endoekogenetik suksessiya fazas ı na uy ğ un g ə lir, bu fazada ilk köç ə ril ə r öz f ə aliyy ə til ə mühiti d ə yi ş dir ə r ə k sonrak ı orqanizml ə r üçün ə lveri ş li edir. Tolerantl ı q modeli – r ə qab ə t ə laq ə l ə ri şə klind ə t ə zahür olunur, bunun n ə tic ə sind ə daha tolerant v ə r ə qab ə t ə davaml ı növl ə r seçilir. Növl ə rin d ə yi ş m ə si onlar ı n resurslardan istifad ə mövqeyinin müxt ə lifliyin ə ə saslan ı r: sonrak ı m ə rh ə l ə l ə rd ə ki növl ə r daha davaml ı olur. - İ lkin (birinci) v ə ikinci (tör ə m ə ) suksessiyalar Ümumi xarakterin ə gör ə suksessiyalar ilkin (birinci) v ə ikinci suksessiyalara bölünür. İ lkin suksessiyalar canl ı orqanizml ə rin f ə aliyy ə til ə d ə yi ş m ə mi ş substratda ba ş lay ı r. Bel ə ki, aral ı q qrupla ş malar ı seriyas ı ndan sonra qayal ı qda, qumluqda, uçqunda, sürü ş m ə d ə , çay g ə tirm ə l ə rind ə davaml ı biosenozlar formala ş ı r. Bu cür sukses- siyalar kseroseriya kateqoriyas ı na aid edilir v ə kserik suksessiyalar adlan ı r. Bel ə suksessiyan ı n ə sas funksiyas ı ilkin kalonistl ə r (orqanizml ə r, bitkil ə r) t ə r ə find ə n torpaq yaratmaqd ı r. Ekosistem yaradan suksessiyalar canl ı orqanizmsiz substratda formala ş ı rsa ekogenetik suksessiyalar adlan ı r. Qayal ı qda formala ş an biosenoz buna klassik misal ola bil ə r. Bu proses qayal ı qda ş iby ə l ə rin m ə sk ə n salmas ı il ə ba ş lay ı r. Bu m ə rh ə l ə d ə art ı q mikroskopik yosunlar ı n, ibtidail ə rin, nematodlar ı n, b ə zi h əşə rat v ə g ə n ə l ə rin kompleksi formala ş araq ilkin torpa ğ ı n yaranmas ı na s ə b ə b olur. Sonralar ş iby ə l ə rin ba ş qa növl ə ri, mam ı r növl ə ri, daha sonra is ə ə m ə l ə g ə l ə n torpa ğ ı n bazas ı nda borulu bitkil ə r peyda olur. Paralel olaraq heyva- nat al ə minin z ə nginl əş m ə si gedir. Ba ş qa bir misal: Murovda ğ ı n bir qanad ı say ı lan K ə p ə zd ə ş am me şə l ə rinin yaranmas ı n ı tarixi bir hadis ə kimi göst ə rm ə k olar. Burada ş am me şə l ə rinin ə m ə l ə g ə lm ə si, ş übh ə siz, XII ə srd ə ba ş vermi ş , q ə dim G ə nc ə şə h ə rini alt-üst ed ə n d ə h şə tli z ə lz ə l ə n ə tic ə sind ə K ə p ə z da ğ ı n ı n bir hiss ə sinin uçmas ı hadis ə si il ə ba ğ l ı d ı r. El ə h ə min dövrd ə uçmu ş K ə p ə z da ğ ı A ğ su çay ı n ı n qaba ğ ı n ı k ə s ə r ə k Göygölün, Maralgölün v ə Z ə ligölün yaranmas ı na s ə b ə b olmu ş dur. Haz ı rda Göygöl v ə Maralgöl ə traf ı yamaclarda ş am me şə l ə rinin yay ı lmas ı prosesi davam edir, bu olduqca maraql ı hadis ə dir. Burada z ə lz ə l ə n ə tic ə sind ə yaranm ı ş da ş y ı ğ ı nlar ı üz ə rind ə ilk d ə f ə ş iby ə l ə r inki ş af etm ə y ə ba ş lay ı r. Onlar da ğ süxurlar ı nda öz t ə sirini göst ə r ə r ə k orada mam ı rlar ı n inki ş af ı na yol aç ı r. Bel ə ibtidai bitkil ə r aras ı nda ilk d ə f ə t ə k-t ə k ə yri gövd ə li toza ğ ac ı , qu ş armudu, keçi söyüdü v ə ş am a ğ aclar ı bitir. Bu a ğ aclar ç ı lpaq yamaclar ı ilk d ə f ə tutdu ğ u üçün «pioner» cinsl ə r adlan ı r. Ş am a ğ aclar ı burada ə vv ə lc ə t ə k-t ə k v ə qrup şə klind ə bitir, sonra is ə s ı x me şə lik yarad ı r. Bel ə şə raitd ə ş am a ğ aclar ı n ı n boyu bitdiyi yerd ə n as ı l ı olur. M ə s ə l ə n, da ş lar aras ı nda, az-çox x ı rda torpaq hiss ə cikl ə ri toplanan v ə n ə mlik olan yerd ə 10-15 ya ş ı olan ş amlar ı n boyu 1,0-1,5 metr ə çat ı r, onlar ı n böyüm ə si ilb ə il sür ə tl ə nir, qaya üz ə rind ə is ə h ə min ya ş da a ğ ac ı n boyu 0,5-0,7 metr olub, böyüm ə si d ə çox l ə ng gedir v ə ç ə tri kütl əş ir. Qayal ı qlar aras ı nda bit ə n ş amlar aras ı nda moru ğ a, da ş böyürtk ə n ə , k ə kotuna, cil ə v ə ya ğ ı otuna rast g ə linir. T ə dqiqat zaman ı K ə p ə z da ğ ı nda ax ı r ı nc ı ş am a ğ ac ı n ı d ə niz s ə thind ə n 2280 metr yüks ə klikd ə mü ş ahid ə etdik. Qrup şə klind ə v ə t ə k-t ə k yeni ə m ə l ə g ə l ə n ş am a ğ aclar ı n ı n ə sas ə n 10-30 ya ş ı vard ı r. Burada bir neç ə ə d ə d d ə 80-100 ya ş ı olan ş ama t ə sadüf etdik. Bu a ğ aclar düz gövd ə li olub boylar ı 14-15 metr, diametri is ə 30-40 santi- metr t əş kil edir. Cavan ş am a ğ aclar ı v ə yeniyetm ə l ə ri ə n çox «ana» a ğ aclar ı n ə traf ı nda özün ə m ə sk ə n sal ı r v ə K ə p ə z da ğ ı n ı n zirv ə sin ə do ğ ru öz areal ı n ı geni ş l ə ndirir. Lakin Az ə rbaycan ı n müasir iqliminin t ə siri n ə tic ə sind ə (rütub ə tli mülayim iqlim) ş am me şə l ə ri buran ı n daimi, köklü «sakini» olaraq qalm ı r v ə t ə dric ə n öz yerini en- liyarpaq a ğ ac cinsl ə rin ə verir. Bu proses nec ə gedir? Apard ı ğ ı m ı z t ə dqiqatlar göst ə rir ki, Göygöl ə traf ı nda az meyilli yamaclarda ş am me şə l ə ri alt ı nda qal ı n mam ı r örtüyü v ə me şə dö şə n ə yi yaran ı r. Sonralar onlar çürüy ə r ə k münbit torpaq qat ı ə m ə l ə g ə tirir. Torpaq örtüyü yarand ı qca v ə qal ı nla ş d ı qca ş am a ğ aclar ı n ı n alt ı nda torpa ğ a t ə l ə bkar enliyarpaq a ğ ac cinsl ə ri mü ş ahid ə olunur. Bel ə likl ə d ə , ş am me şə l ə ri öz ç ə tri alt ı nda torpa ğ ı münbitl əş dirm ə kl ə özün ə ciddi r ə qib qazanm ı ş olur. Torpa ğ ı n münbitliyi artd ı qca ş am a ğ aclar ı alt ı nda f ı st ı q, v ə l ə s v ə pal ı d ı n inki ş af ı üçün ə lveri ş li şə rait yaran ı r. Mü ə yy ə n dövrd ə n sonra ikim ə rt ə b ə li me şə lik ə m ə l ə g ə lir. Birinci m ə rt ə b ə ni boylar ı 20-26 metr ə çatan ş am a ğ aclar ı tutur, ikinci m ə rt ə b ə d ə is ə f ı st ı q üstünlük t əş kil edir. Ona çoxlu miqdarda v ə l ə s, az miqdarda pal ı d, cök ə , göyrü ş v ə a ğ caqay ı n qar ı ş ı r. İ kinci m ə rt ə b ə ni tutan a ğ aclar alçaq boylu (4-5 metr), ə yri gövd ə li olur. Me şə alt ı nda qu ş armudu, doqquzdon, böyürtk ə n, moruq v ə t ə k-t ə k ard ı ca rast g ə linir. Ayr ı -ayr ı sah ə l ə rd ə bitm ə şə raitind ə n, me şə liyin tipind ə n as ı l ı olaraq ş am a ğ aclar ı n ı n hündürlüyü 18-26 m, or- ta diametri 26-36 sm, bir hektarda oduncaq ehtiyat ı 200-500 kubmetr t əş kil edir. 89 Haz ı rda Göygöl ə traf ı nda ikim ə rt ə b ə li me şə liyin ə m ə l ə g ə lm ə si prosesi davam edir. Da ğ ı n 1800-1900 metr yüks ə kliyind ə bu proses daha ş idd ə tli gedir, bunu ş am me şə l ə rini ə hat ə y ə alan f ı st ı q me şə l ə ri bir q ə d ə r d ə sür ə tl ə ndirir. Bu yüks ə klikd ə n yuxar ı is ə K ə p ə zin da ş qal ı qlar ı subalp ç ə m ə nd ə ri il ə h ə ms ə rh ə d olur. Bel ə şə raitd ə me şə nin s ı xla ş mas ı z ə if gedir v ə ş am me şə l ə ri daha uzun dövr hökm sür ə bilir. İ kim ə rt ə b ə li ş am-f ı st ı q me şə l ə ri alt ı nda torpa ğ ı n çiml əş m ə si v ə güclü kölg ə lik şə raitind ə cavan ş am a ğ aclar ı yax ş ı inki ş af ed ə bilmir. Ə g ə r t ə k-t ə k cavan ş am pöhr ə l ə ri mü ş ahid ə olunursa da bel ə şə raitd ə normal böyüy ə bilmir, nazik, ə yri, kövr ə k gövd ə ə m ə l ə g ə tirir, ancaq on ya ş a kimi ömür sür ə bilir v ə quruyaraq m ə hv olur. Odur ki, enliyarpaq a ğ ac cinsl ə rinin ç ə tri alt ı nda ə m ə l ə g ə l ə n, olduqca i ş ı qsev ə r ş am yeniyetm ə l ə ri böyüyüb cavan a ğ acl ı q h ə ddin ə bel ə çata bilmir. Dig ə r t ə r ə fd ə n birinci m ə rt ə b ə ni tutan irigövd ə li ş am a ğ aclar ı qocalaraq t ə dric ə n s ı radan ç ı x ı r, onu ə v ə z ed ə bil ə c ə k cavan ş am a ğ ac ı n ə sli k ə sildiyind ə n öz yerini f ı st ı q v ə v ə l ə s ə t ə hvil verm ə y ə m ə cbur olur. Haz ı rda Göygöl ə traf ı nda f ı st ı q me şə l ə ri iç ə risind ə t ə k-t ə k qalm ı ş 200-300 ya ş l ı , boyu 30- 36 metr ə , diametri 100-110 santimetr ə çatan qocaman «mayak» ş am a ğ aclar ı bunun canl ı ş ahidl ə ridir. Bu qoca a ğ aclar da vaxt keçdikc ə aradan ç ı x ı r v ə t ə miz f ı st ı q me şə liyi yaran ı r. Ş übh ə siz, z ə lz ə l ə ba ş verm ə mi ş d ə n ə vv ə l K ə p ə zin h ə r yerind ə f ı st ı q me şə l ə ri yay ı l ı bm ı ş , buna da ğ ı n z ə lz ə l ə d ə n uçmayan hiss ə sind ə ki f ı st ı q me şə l ə ri ş ahiddir. Z ə lz ə l ə zaman ı ə m ə l ə g ə lmi ş da ğ uçqunlar ı üz ə rind ə münbit torpaq şə raitind ə al ı ş an f ı st ı q a ğ ac ı inki ş af etm ə y ə qadir olmad ı ğ ı ndan orada ş am «pioner» a ğ ac cinsi kimi inki ş af etm ə y ə ba ş lam ı ş d ı r. Qrupla ş man ı n buna ox ş ar d ə yi ş ilm ə si buzlaq çöküntül ə rind ə d ə olduqca yuxa, kas ı b biogenli torpaq şə klind ə gedir. Burada fitosenozun formala ş mas ı mam ı r v ə cill ə rd ə n ba ş lay ı r; onlardan sonra qrupla ş maya sürün ə n v ə kol şə klind ə söyüd qar ı ş ı r. Daha sonra (20-30 ild ə n sonra) q ı z ı la ğ acl ı q yaran ı r, onun ard ı nca küknar peyda olur v ə o, ba ş a çatm ı ş qrupla ş man ı n ə sas ı n ı t əş kil edir, bu proses t ə xmin ə n 100 il davam edir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|