Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Bioloji yaz»
- «Bioloji yay»
- «Bioloji pay ı z»
- 5.5.4. Ekoloji suksessiyalar
- «klimaks-formasiya» v ə ya sad ə c ə klimaks
| Su mühitind
ə mövsümi bioloji prosesl ə r hidroloji mövsüml ə rl ə ə laq ə dard ı r. Müxt ə lif zonalarda onlar bir- birin ə uy ğ un g ə lmir v ə su orqanizml ə rinin növ t ə rkibinin, onlar ı n biokütl ə sinin v ə bioloji aktivliyinin qanunauy ğ un d ə yi ş m ə si il ə xarakteriz ə olunur. Bel ə ki, d ə niz plankton qrupla ş malar ı vaxta gör ə inki ş af fazas ı n ı n d ə yi ş m ə sini ayd ı n nümayi ş etdirir. «Bioloji yaz» fitoplanktonun kütl ə vi inki ş af ı («d ə nizin çiç ə kl ə m ə dövrü») il ə xarakteriz ə olunur, halbuki zooplanktonlar ı n ə ks ə riyy ə t növl ə rinin bu fonda çoxalmas ı ba ş lan ı r. «Bioloji yay» , ə ksin ə , zooplanktonun kütl ə vi art ı m ı , plankton yosunlar ı n ı n is ə azalmas ı il ə f ə rql ə nir. «Bioloji pay ı z» Arktika d ə nizl ə rind ə planktonun ümumi azalmas ı , mülayim zona d ə nizl ə rind ə is ə «pay ı z çiç ə kl ə m ə si» - plankton orqanizml ə rinin say ı n ı n ikinci partlay ı ş ı il ə ə lam ə tdard ı r. Q ı ş planktonun biokütl ə sinin minimum vaxt ı d ı r, bununla bel ə bu mövsümi bir çox növl ə r sükut m ə rh ə l ə sind ə keçirir. Ayr ı -ayr ı mövsüml ə rin uzunlu ğ u geni ş miqyasda d ə yi ş ir: tropikl ə rd ə vegetasiya mövsümü praktiki olaraq ilboyu davam edir, Arktika d ə nizl ə rind ə is ə ad ə t ə n 2-3 aydan art ı q ç ə kmir. Qeyd edildiyi kimi, biosenozun sutkal ı q v ə mövsümi aspektl ə ri növl ə rin say ı n ı n d ə yi ş m ə sind ə n as ı l ı ola bil ə r, lakin h ə min biosenoz tipinin parametrl ə rin ə prinsipial toxunmur. Bel ə hallarda sistemin k ə miyy ə t d ə yi ş k ə nliyind ə n söhb ə t açmaq olar, sistemin keyfiyy ə t xarakteristikas ı is ə d ə yi ş m ə mi ş qal ı r. 5.5.3. Çoxillik d ə yi ş k ə nlik (tsikllik). Bütün biosenozlar üçün normal hadis ə hesab olunur. O, ill ə r üzr ə meteoroloji şə raitin (iqlimin fluktuasiyas ı ) v ə ya dig ə r xarici faktorlar ı n (m ə s., çay da ş q ı n ı n ı n sür ə tind ə n) d ə yi ş m ə sind ə n as ı l ı d ı r. Bununla yana ş ı , çoxillik dövriyy ə lik edifikator bitkil ə rin h ə yat tsikll ə rinin xüsusiyy ə tl ə ri il ə , heyvanlar ı n (o cüml ə d ə n h əşə ratlar ı n) kütl ə vi çoxalmas ı n ı n t ə krar olunmas ı v ə ya bitki üçün x ə st ə lik tör ə d ə n (patogen) mikroorqanizml ə rin kütl ə vi artmas ı il ə ba ğ l ı ola bil ə r. F ı st ı q me şə l ə rind ə yeti ş mi ş ya ş ı nda a ğ aclar ı n s ı x ç ə tirl ə rinin kölg ə si alt ı nda me şə alt ı kollar v ə canl ı örtük (ot örtüyü) s ı x ı ş d ı r ı laraq m ə hv edilir. M ə lum oldu ğ u kimi, f ı st ı q kölg ə y ə davaml ı a ğ ac say ı lsa da, onun yeniyetm ə l ə rinin (cüc ə rtil ə ri) böyüm ə si v ə inki ş af ı üçün az da olsa mü ə yy ə n miqdarda i ş ı q t ə l ə b olunur. Odur ki, qal ı n me şə dö şə n ə yi üz ə rind ə v ə i ş ı qs ı z şə raitd ə f ı st ı q cüc ə rtil ə rinin ə m ə l ə g ə lm ə sin ə şə rait yaranm ı r. Lakin mü ə yy ə n vaxt keçdikd ə n sonra ya ş ı ötmü ş (qoca) a ğ aclar y ı x ı l ı r, «p ə nc ə r ə l ə r» yaranan i ş ı q dü şə n sah ə l ə rd ə f ı st ı q yeniyetm ə l ə rinin böyüm ə sin ə şə rait yax ş ı la ş ı r. İ lk vaxtlar ı müxt ə lif ya ş l ı a ğ acl ı q yaran ı r. Bütün ya ş ı ötmü ş 87 (qocalm ı ş ) a ğ aclar y ı x ı ld ı qdan sonra cavan a ğ aclar birinci yarusa ç ı x ı r v ə yenid ə n praktiki olaraq birm ə rt ə b ə li (yaruslu) f ı st ı ql ı q b ə rpa olunur. Bütün tsikl iki-üç ə sr davam edir. 5.5.4. Ekoloji suksessiyalar Suksessiya probleminin i ş l ə nm ə si botanikadan ba ş lan ı b v ə bu gün ə kimi d ə bu konsepsiyan ı n ə sas müdd ə alar ı fitosenozlar ı n öyr ə nilm ə sin ə ə saslan ı r. Qrupla ş malar ı n dinamikas ı n ı ilk d ə f ə Yarminq (Y.Warming, 1896) t ə svir etmi ş , lakin suksessiya konsepsiyas ı n ı n i ş l ə nm ə sind ə ə h ə miyy ə tli fikirl ə r Amerika botanikl ə ri Koules (H.Coules, 1899) v ə xüsusil ə Klementes ə (F.Clements, 1904, 1916) m ə xsusdur. F.Klementsin ə sas mövqeyind ə vaxta gör ə d ə yi ş m ə ekoloji qrupla ş malar ı n t ə bii xass ə si kimi ir ə li sürülür. O, fitosenozlar ı n d ə yi ş m ə sinin ilkin s ə b ə bini ayr ı -ayr ı v ə ya kompleks iqlim faktorlar ı n ı n d ə yi ş m ə si hesab edirdi, qrupla ş malar ı n ard ı c ı l s ı ra d ə yi ş m ə si şə klind ə ekosistemin reaksiyas ı is ə ekosistem s ə viyy ə sind ə adaptasiya cavab ı kimi t ə svir olunur. F.Klements ə gör ə suksessiya kompleks iqlim şə raitin ə daha çox adaptasiya olunan qrupla ş malar ı n formala ş mas ı il ə ba ş a çat ı r (tamamlan ı r). Bel ə qrupla ş man ı o, «klimaks-formasiya» v ə ya sad ə c ə klimaks adland ı rd ı . Bel ə likl ə , klimaks konsepsiyas ı dedikd ə mü ə yy ə n d ə r ə c ə d ə eyni iqlim şə raiti il ə xarakteriz ə olunan region daxilind ə fitosenozlar suksessiya prosesini ba ş a vuraraq klimaks qrupla ş ma ə m ə l ə g ə tirir. Müxt ə lif qrupla ş malardan ba ş layaraq klimaksla ba ş a çatan bitki örtüyünün d ə yi ş m ə si suksessiya seriyas ı (silsil ə si v ə ya s ı ras ı ) adlan ı r. Rütub ə tl ə nm ə şə raitind ə n as ı l ı olaraq suksessiya s ı ralar ı hidroseriya (ilkin qrupla ş malardan ba ş lay ı r) v ə kseroseriyada (quru qrupla ş malardan ba ş lay ı r) bölünür. Suksessiya prosesi onlar ı bitm ə şə raitinin rütub ə tliyin ə gör ə aral ı q assosiasiyalara d ə yi ş ir (mezoseriya), onlar regional iqliml ə dinamik tarazl ı qda olur. F.Klements bütün suksessiya d ə yi ş m ə l ə ri s ı ralar ı qrupla ş malar ı n ı n yaln ı z proqressiv (t ə dric ə n artan) oldu ğ unu qeyd edirdi. Ekoloji suksessiyalar ı n müasir konsepsiyas ı F.Klementsin konsepsiyas ı ndan yaln ı z b ə zi ikinci d ə r ə c ə li madd ə l ə ri il ə f ə rql ə nir. Onlardan ə n prinsipial ı – klimaks ba ş a çatm ı ş formasiya kimi yaln ı z müv ə ə ti v ə ziyy ə td ə dir; iqlimin v ə mühitin dig ə r xass ə l ə rinin ə srlik d ə yi ş m ə si prosesind ə ekosistemd ə irimiqyasl ı d ə yi ş k ə nlik ged ə bil ə r. Bununla yana ş ı , s ə rt «monoklimaks» traktovkas ı ( şə rhi) inkar edilir. F.Klements ə gör ə bir (eyni) bioiqlim zonas ı nda klimaks qrupla ş mas ı n ı n yaln ı z bir variant ı mümkündür; müasir t ə dqiqatlar is ə göst ə rir ki, suksessiya gedi ş in ə müxt ə lif t ə sirl ə r mü ə yy ə n co ğ rafi şə raitd ə biosenozun bir neç ə sabit tipini (poliklimaks), h ə tta bel ə qrupla ş malar ı n mozaikas ı n ı tör ə d ə bil ə r. N ə hay ə t, mü ə yy ə n şə raitd ə suksessiyan ı n reqressiv olub qrupla ş man ı n kas ı bla ş mas ı na v ə sad ə l əş m ə sin ə istiqam ə tl ə nm ə si t ə sdiq edilmi ş dir. Çox vaxt bu cür suksessiyalar (diqressiv) biosenoza antropogen t ə sirl ə rl ə ə laq ə dar bu v ə ya dig ə r növün optimal ya ş ama (bitm ə ) şə raitinin pozulmas ı n ə tic ə sind ə ə m ə l ə g ə lir. Qrupla ş malar ı n d ə yi ş m ə si ( ə v ə z olunmas ı ), h ə m d ə ba ş qa faktorlar ı n t ə siril ə – relyefin, torpa ğ ı n, hidroloji rejimin v ə s. d ə yi ş m ə si il ə ba ş ver ə bil ə r. Müasir ekologiyada suksessiyan ı n biosenotik faktorlar ı na mühüm ə h ə miyy ə t verilir: suksessiya qrupla ş malar ı nda i ş tirak ed ə n bitki növl ə ri (h ə mçinin heyvan növl ə ri) dig ə r növ üçün bitm ə (ya ş ama) şə raitini d ə iy ş dirir, bel ə likl ə d ə sonrak ı suksessiya m ə rh ə l ə si üçün «z ə min yarad ı r». Buna uy ğ un olaraq müasir ekologiyada ekzoekogenetik (v ə ya allogen) v ə endoekogenetik (avtogen) suksessiyalar ay ı r ı rlar. Birinci halda xarici, abiotik s ə b ə bl ə rl ə ə laq ə dar yaranan suksessiyalar ba ş a dü ş ülür. Ekzoekogenetik suksessiyalara misallar ı insan ı n biosenozlara müxt ə lif t ə sirl ə rind ə tapmaq olar: bataql ı qlar ı n meliorativ qurudulmas ı , su hövz ə l ə rinin çirkl ə nm ə si, h ə dsiz mal-qara otarma v ə b. Endoekogenetik suksessiyalar is ə ilk növb ə d ə mövcud qrupla ş malarda strukturun v ə ə laq ə sisteml ə rinin d ə yi ş m ə si il ə ba ş verir. Bununla bel ə bu iki suksessiya kateqoriyas ı qar ş ı l ı ql ı ba ğ lan ı r v ə biri dig ə rin ə keç ə bil ə r: bu m ə s ə l ə haqq ı nda biogeosenologiya n ə z ə riyy ə sinin yarad ı c ı s ı V.N.Sukaçov (1938, 1942) da qeyd etmi ş dir. Suksessiyan ı n ilk m ə rh ə l ə sini V.N.Sukaçov singenez m ə rh ə l ə si adland ı rm ı ş d ı r. O, bu anlay ı ş ı «bitkil ə rin mü ə yy ə n ə raziy ə köçm ə si (miqrasiyas ı ) il ə ə laq ə dar bitki örtüyünün ilkin formala ş mas ı prosesi, onlar ı n h ə min ə razid ə uy ğ unla ş mas ı prosesind ə seçilm ə si, sonra is ə h ə yat vasit ə si üçün bir-biril ə r ə qab ə ti» kimi t ə yin edir (Sukaçov, 1939). F.Klements ə gör ə suksessiya ümumi şə kild ə a ş a ğ ı dak ı fazalar ı keçirir: 1) «ç ı lpaq» faza – canl ı larla z ə bt olunmayan ə razinin peyda olmas ı ; 2) ilk d ə f ə ə raziy ə müxt ə lif orqanizml ə rin köçm ə si (miqrasiyas ı ); 3) orqanizml ə rin h ə min yerd ə uy ğ unla ş ı b qalmas ı ; 4) onlar ı n bir-biril ə r ə qab ə ti v ə b ə zi növl ə rin s ı x ı ş d ı r ı l ı b s ı radan ç ı xar ı lmas ı ; 5) canl ı orqanizml ə rin (qrupla ş malar ı n) biotopa v ə bitm ə şə raitin ə t ə siri v ə n ə hay ə t 6) t ə dric ə n şə raitin v ə ə laq ə l ə rin sabitl əş m ə si, klimaks biosenozun formala ş mas ı . Bel ə likl ə , suksessiya seriyalar ı bir qayda olaraq ekzoekogenezd ə n ba ş lay ı r v ə yaranan fitosenozun daxili ə laq ə l ə rinin formala ş mas ı il ə endoekogenez ə keçir. 88 V.N.Sukaçov r ə qab ə t ə laq ə l ə rini stabill əş m ə nin mühüm mexanizmi hesab edirdi, bu prosesd ə fitosenoz tarazl ı q v ə ziyy ə tin ə çataraq tamamlanm ı ş (ba ş a çatm ı ş ) qrupla ş ma kimi s ə ciyy ə l ə nir. Suksessiya mexanizminin daha geni ş t ə snifat ı nda suksessiya seriyalar ı nda orqanizml ə r aras ı nda üç qrup ə laq ə n ə z ə rd ə tutulur. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|