Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Øÿêil 5.4. Òÿáèè åêîñèñòåìëÿðäÿ ìàääÿëÿðèí (áöòþâ õÿòò) âÿ åíåðæèíèí (ãûðûã õÿòò) þòöðöëìÿñè ñõåìè
- 5.2. Bioloji toplant ı prinsipl ə ri
|
5.1. Ekosistemin enerjisi Yer üz ə rind ə h ə yat gün əş enerjisi hesab ı na mövcuddur. İş ı q yer üz ə rind ə yegan ə qida resursu olub, enerjisi karbon qaz ı v ə su il ə birl əşə r ə k fotosintez prosesini yarad ı r. Fotosintezd ə n bitkil ə r üzvi madd ə l ə r yarad ı r, onunla otyey ə n v ə ə tyey ə n heyvanlar v ə s. qidalan ı r, n ə tic ə d ə bitkil ə r canl ı al ə mi «qidaland ı r ı r», y ə ni gün əş enerjisi bitki vasit ə sil ə sanki bütün orqanizml ə r ə çatd ı r ı l ı r. Enerji orqanizmd ə n orqanizm ə ötürül ə r ə k qida v ə ya trofik z ə nciri yarad ı r. Heterotroflar enerjini qida il ə birlikd ə al ı r. Bütün canl ı orqanizml ə r dig ə rinin qida obyekti say ı l ı r, y ə ni bir-birl ə ri il ə energetik ə laq ə d ə dirl ə r. H ə r bir qrupla ş mada qida ə laq ə l ə ri bir orqanizmd ə n dig ə rin ə enerji ötürücüsü mexanizmidir. Bel ə likl ə , biosenozlar ı n trofik z ə nciri olduqca mür ə kk ə bdir, onlara daxil olan enerji bir orqanizmd ə n dig ə rin ə uzun müdd ə t miqrasiya ed ə bil ə r: avtotroflardan, produsentl ə rd ə n heterotroflara, konsumentl ə r ə v ə bel ə likl ə , bir trofik s ə viyy ə d ə n dig ə rin ə dörd-alt ı d ə f ə ötürül ə r ə k trofik z ə nciri t əş kil edir. Qida z ə ncirind ə h ə r bir h ə lq ə nin yeri trofik s ə viyy ə adlan ı r. Birinci trofik s ə viyy ə – produsentl ə r – üzvi kütl ə nin yarad ı c ı lar ı , qalanlar ı is ə konsumentl ə rdir . İ kinci trofik s ə viyy ə bitkiyey ə n konsumentl ə r; üçüncü trofik s ə viyy ə – bitkiyey ə n formalarla qidalanan ə tyey ə n konsumentl ə r; dördüncü trofik s ə viyy ə dig ə r ə tyey ə nl ə rl ə qidalanan konsumentl ə r v ə s. Bel ə likl ə , konsumentl ə ri d ə s ə viyy ə y ə gör ə ay ı rmaq olar: birinci, ikinci, üçüncü v ə s. konsumentl ə r s ı ras ı na (ard ı c ı ll ı ğ a) bölm ə k olar. T ə biidir ki, burada qida ixtisasla ş mas ı ə sas rol oynay ı r. Geni ş qida spektrin ə aid olan növl ə r (konsumentl ə r) müxt ə lif trofik s ə viyy ə l ə rd ə qida z ə ncirin ə daxil ola bil ə r. İ nsan ı n rasionuna h ə m bitki qidalar ı , h ə m d ə otyey ə n v ə ə tyey ə n heyvanlar ı n ə ti daxil oldu ğ u üçün müxt ə lif qida z ə ncirl ə rind ə birinci, ikinci v ə üçüncü konsumentl ə r s ı ras ı nda i ş tirak edir. Yaln ı z bitki qidas ı na ixtisasla ş an növl ə r (dov ş an, d ı rnaql ı lar, m ə n ə n ə ) h ə mi şə qida z ə ncirind ə ikinci h ə lq ə d ə olur. Konsumentl ə rin enerji balans ı a ş a ğ ı dak ı kimi formala ş ı r. Q ə bul olunmu ş qida ad ə t ə n tam m ə nims ə nilmir. M ə nims ə nilm ə y ə n hiss ə yenid ə n xarici mühit ə qay ı d ı r (ifrazat, n ə cis hal ı nda) v ə sonradan dig ə r qida z ə ncirin ə c ə lb olunur. M ə nims ə nilm ə faizi qidan ı n t ə rkibind ə n v ə orqanizmin qida h ə zmed ə n fermentl ə rinin y ı ğ ı m ı ndan as ı l ı d ı r. Konsumentl ə rin q ə bul etdikl ə ri qida tam m ə nims ə nilmir. Bitkiyey ə n heyvanlarda m ə nims ə nil ə n qida 12...20%, ə tyey ə nl ə rd ə is ə 75%- ə q ə d ə r t əş kil edir. Enerji s ə rfi h ə r ş eyd ə n ə vv ə l metabolistik prosesl ə ri saxlamaqla ə laq ə dard ı r, buna t ə n ə ffüs s ə rfi deyilir, o, orqanizmin ay ı rd ı ğ ı CO 2 -nin ümumi miqdar ı il ə qiym ə tl ə ndirilir. Enerji- nin xeyli az hiss ə si toxumalar ı n ə m ə l ə g ə lm ə sin ə , bir q ə d ə ri qida madd ə l ə rinin ehtiyat ı na, y ə ni böyüm ə y ə s ə rf olu- nur. Qidan ı n qalan hiss ə si ifrazat, n ə cis hal ı nda ayr ı l ı r. Bununla yana ş ı , enerjinin xeyli hiss ə si orqanizmd ə kimy ə vi reaksiyalar zaman ı istilik şə klind ə , xüsusil ə aktiv ə z ə l ə i ş i vaxt ı da ğ ı l ı r (s ə p ə l ə nir). N ə tic ə d ə metabolizm ə istifad ə olunan enerjinin ham ı s ı istilik enerjisin ə çevrilir v ə ə traf mühitd ə yay ı l ı r. Bel ə likl ə , enerjinin böyük hiss ə si bir trofik s ə viyy ə d ə n dig ə rin ə keç ə rk ə n yüks ə k olur v ə itir. Bir trofik s ə viyy ə d ə n dig ə rin ə keçidikd ə enerji itkisi t ə xmin ə n 90%- ə q ə d ə r t əş kil edir; h ə r sonrak ı s ə viyy ə y ə ə vv ə lki s ə viyy ə d ə n 10%-d ə n art ı q olmayaraq enerji keçirilir. Bel ə ki, ə g ə r produsentin (bitki orqanizminin) kaloriliyi 1000 couldursa, otyey ə n heyvan (fitofaq) t ə r ə find ə n tam yeyildikd ə onun (fitofaq ı n) b ə d ə nind ə 100 coul, y ı rt ı c ı n ı n b ə d ə nind ə is ə 10 coul qal ı r. Ə g ə r bu y ı rt ı c ı ba ş qa y ı rt ı c ı t ə r ə find ə n yeyil ə rs ə , onun pay ı na bitki qidas ı n ı n kaloriliyind ə n c ə mi 1 coul, y ə ni 0,1% dü ş ür. Lakin enerjinin s ə viyy ə d ə n s ə viyy ə y ə bel ə ciddi şə kild ə keçm ə si o q ə d ə r d ə real deyildir, çünki ekosistemin trofik z ə ncirl ə ri mür ə kk ə b sur ə td ə qar ı ş araq trofik şə b ə k ə l ə r ə m ə l ə g ə tirir. Ancaq n ə tic ə d ə h ə yat ı n mövcudlu ğ u üçün enerjinin da ğ ı lmas ı v ə itirilm ə si yenid ə n b ə rpa olunmal ı d ı r. 81 Øÿêil 5.4. Òÿáèè åêîñèñòåìëÿðäÿ ìàääÿëÿðèí (áöòþâ õÿòò) âÿ åíåðæèíèí (ãûðûã õÿòò) þòöðöëìÿñè ñõåìè Fotosintezed ə n orqanizml ə rd ə n ba ş lanan z ə ncir yeyilm ə (yem ə ) z ə nciri (v ə ya otlaq, yaxud istifad ə çi z ə nciri), bitkil ə rin ölmü ş (çürümü ş ) qal ı qlar ı ndan, heyvan c ə s ə dl ə rind ə n v ə peyinl ə rind ə n (ifrazat, n ə cis) ba ş lanan z ə ncir is ə parçalanman ı n detrit z ə nciri adlan ı r. Müxt ə lif ekosistem tipl ə rind ə yeyilm ə v ə detrit z ə ncirl ə rind ə n keç ə n enerji ax ı n ı n ı n gücü müxt ə lifdir: su qrupla ş malar ı nda enerjinin çox hiss ə si birhüceyr ə li yosunlarla fiksasiya olunaraq fitoplanktonla qidalanan heyvanla- ra, daha sonra y ı rt ı c ı lara daxil olur, enerjinin olduqca az hiss ə si parçalanma (detrit) z ə ncirin ə qo ş ulur. Qurunun ekosisteml ə rinin ə ks ə riyy ə tind ə is ə bu nisb ə t ə ksin ə olur, y ə ni m ə s ə l ə n, me şə d ə bitki kütl ə sinin illik art ı m ı n ı n 90%- d ə n çoxu töküntü hal ı nda detrit z ə ncirin ə daxil olur. Bel ə likl ə , ekosistem ə daxil olan enerji ş üalar ı n ı n ax ı n ı iki hiss ə y ə bölün ə r ə k iki trofik şə b ə k ə növün ə yay ı l ı r, lakin enerji m ə nb ə yi ümumi olub – gün əş i ş ı ğ ı say ı l ı r. 5.2. Bioloji toplant ı prinsipl ə ri Ekosistemin madd ə l ə r mübadil ə sin ə tez-tez k ə nardan da madd ə l ə r qar ı ş ı r. Bu madd ə l ə r trofik z ə ncirl ə rd ə y ı ğ ı laraq orada toplan ı r, y ə ni bioloji toplanma ba ş verir. Bu hadis ə ni radionuklidl ə rin v ə pestisidl ə rin trofik z ə ncirl ə rd ə toplanmas ı misal ı nda ayd ı n görm ə k olar. Ə vv ə ll ə r z ə r ə rverici h əşə ratlarla mübariz ə m ə qs ə dil ə geni ş istifad ə edil ə n, haz ı rda is ə istifad ə si qada ğ an olunan DDT (dust) madd ə sinin bioloji toplanma qabiliyy ə ti m ə lumdur. Y.Odum (1975) misallar ç ə k ə r ə k göst ə rir ki, ekoloji prosesl ə rd ə bioloji toplanma qanunauy ğ unlu ğ unu n ə z ə r ə almadan DDT-d ə n istifad ə olunmas ı v ə onun bioloji toplanmas ı hidrobiontlarla qidalanan qu ş lar ı n ölümün ə s ə b ə b olmu ş dur. O, qeyd edir ki, z ə h ə rli çöküntül ə r detritd ə adsorbsiya olunur, rediusentl ə rin (detritl ə qidalananlar ı n), x ı rda bal ı qlar ı n, sonra is ə y ı rt ı c ı lar ı n (bal ı qla qidalanan qu ş lar ı n) toxumalar ı nda toplan ı r. Detrit z ə ncirind ə d ə f ə l ə rl ə qidalanma n ə tic ə sind ə z ə h ə r bal ı q v ə qu ş lar ı n piy ehtiyat ı nda toplan ı r. Ə g ə r DDT-in dozas ı ölüm dozas ı ndan a ş a ğ ı olsa da, qu ş lar ölm ə s ə d ə yumurtalar ı n ı n qab ı ğ ı n ı n inki ş af ı na maneçilik tör ə dir v ə çox nazik olan qab ı q cüc ə ç ı xmam ı ş dan ə vv ə l partlay ı r (q ı r ı l ı r). Bel ə hadis ə y ı rt ı c ı qu ş lar ı n (m ə s. su qaranqu ş u) populyasiyalar ı n ı n m ə hvin ə s ə b ə b ola bil ə r. Bel ə likl ə , mühitin ist ə nil ə n çirkl ə nm ə sind ə bioloji toplanma prinsipl ə ri n ə z ə r ə al ı nmal ı d ı r. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|