Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Øÿêil 5.6. Áÿçè áèîñåíîçëàðûí áèêöòëÿñèíèí ïèðàìèäàñû (Ô.Äðå, 1976) Ï -
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Øÿêil 5.7. Åëòîíóí ñàäÿëÿøäèðèëìèø ïèðàìèäà ñõåìè (Ã.À.Íîâèêîâ, 1979)
- 5.5. Ekosistemin dinamikas ı
- Sutkal ı q tsikll ə r
| Øÿêil 5.6. Áÿçè áèîñåíîçëàðûí áèêöòëÿñèíèí ïèðàìèäàñû (Ô.Äðå, 1976) Ï -
ïðîäóñåíòëÿð; ÁÊ - áèòêè êîíñóìåíòëÿðè; ßÊ - ÿòéåéÿí êîíñó-ìåíòëÿð; Ô- ôèòîïëàíêòîí; Ç- çîîïëàíêòîí Şə kild ə n görünür ki, yuxar ı da göst ə ril ə n biokütl ə nin piramida qaydas ı okean üçün gerç ə k (uy ğ un) olmay ı b çevrilmi ş (dönd ə rilmi ş ) şə kild ə dir. Okean ekosistemi üçün y ı rt ı c ı lar ı n biokütl ə sinin yüks ə k s ə viyy ə d ə toplanmas ı xarakterikdir. Y ı rt ı c ı lar uzun ill ə r ömür sürür, onlar ı n generasiya dövriyy ə sinin sür ə ti a ş a ğ ı d ı r, lakin produsentl ə rin – fitoplankton yosunlar ı n ı n dövriyy ə qabiliyy ə ti biokütl ə nin ehtiyat ı n ı yüz d ə f ə l ə rl ə ötüb keç ə bil ə r. Bu o dem ə kdir ki, t ə miz m ə hsul burada da konsumentl ə rin yediyi m ə hsuldan da art ı qd ı r, y ə ni produsentl ə r s ə viyy ə sind ə n keç ə n enerji bütün konsumentl ə rd ə n keç ə n enerjid ə n yüks ə kdir. Buradan m ə lum olur ki, trofik ə laq ə l ə rin ekosistem ə t ə sirinin daha mük ə mm ə l ə ksi m ə hsulun (v ə ya enerjinin) pi- ramida qaydas ı olmal ı d ı r: vahid zaman ə rzind ə h ə r özünd ə n ə vv ə lki trofik s ə viyy ə d ə biokütl ə nin (v ə ya enerjinin) miqdar ı özünd ə n sonrak ı ndan art ı qd ı r. M ə hsul piramidas ı trofik z ə ncirl ə rd ə enerjinin s ə rfi qanununu ə ks etdirir. 5.7. şə kild ə enerji piramidas ı göst ə rilir (Y.Odum, 1986). N ə tic ə d ə , piramidan ı n h ə r üç qaydas ı ekosistemd ə enerji ə laq ə l ə rini ə ks etdirir, m ə hsul (enerji) piramidas ı is ə universal xarakter da ş ı y ı r. 84 Øÿêil 5.7. Åëòîíóí ñàäÿëÿøäèðèëìèø ïèðàìèäà ñõåìè (Ã.À.Íîâèêîâ, 1979) T ə bi ə td ə stabil sisteml ə rd ə biokütl ə az d ə yi ş ir, y ə ni t ə bi ə t ümumi m ə hsulu tam istifad ə etm ə y ə c ə hd edir. Ekosistemin enerjisi v ə onun k ə miyy ə t (say) göst ə ricil ə ri haqda ə ld ə edil ə n m ə lumat m ə hsuldarl ı ğ ı pozmadan (da ğ ı tmadan) t ə bii ekosisteml ə rd ə n h ə r hans ı bir miqdarda bitki v ə heyvan biokütl ə sini götürm ə k mümkünlüyünü d ə qiq n ə z ə r ə alma ğ a imkan verir. İ nsan t ə bii sisteml ə rd ə n kifay ə t q ə d ə r çox m ə hsul götürür, buna baxmayaraq onun üçün ə sas yem m ə nb ə yi k ə nd t ə s ə rrüfat ı hesab olunur. Aqrosistem yaradaraq insan daha çox t ə miz bitki m ə hsulu götürm ə y ə çal ı ş ı r, lakin otyey ə n heyvanlar ı , qu ş lar ı v ə s. yeml ə m ə k üçün bitki kütl ə sinin yar ı s ı s ə rf edilm ə lidir, m ə hsulun çox hiss ə si s ə nayey ə gedir v ə tullant ı larda itirilir, y ə ni burada t ə miz m ə hsulun 90%-i itir v ə yaln ı z 10%-i bilavasit ə insan t ə r ə find ə n istifad ə olunur. 85 T ə bii ekosisteml ə rd ə enerji ax ı nlar ı da öz intensivliyi v ə xarakteri üzr ə d ə yi ş ir, lakin bu proses ekoloji faktorlar ı n t ə siri il ə nizamlan ı r, bu is ə bütövlükd ə ekosistemin dinamikas ı nda t ə zahür olunur. 5.5. Ekosistemin dinamikas ı Ekosistem d ə ona daxil olan sisteml ə rd ə (populyasiya, qrupla ş ma v ə s.) oldu ğ u kimi dinamiki prosesl ə ri (tsikllik, populyasiyan ı n v ə biosenozun d ə yi ş m ə si v ə s.) keçirir. 5.5.1. Tsikllik d ə yi ş m ə . Xarici şə raitin sutkal ı q, mövsümi v ə çoxillik dövriliyi v ə orqanizml ə rin daxili (endogen) ritml ə rinin t ə zahürü, populyasiyalar ı n fluktuasiyas ı bütün qrupla ş malar ı n – biosenozlar ı n tsiklliyind ə kifay ə t q ə d ə r sinxron (eyni zamanda ba ş verm ə ) ə ks olunur. Sutkal ı q tsikll ə r gündüz v ə gec ə temperaturlar ı aras ı nda böyük f ə rq olan yüks ə k kontinental iqlim şə raitind ə daha k ə skin keçir. M ə s ə l ə n, Orta Asiyan ı n qum s ə hralar ı nda q ı z ğ ı n günorta ça ğ ı nda bir çox heyvanlar ya yuvalar ı nda gizl ə nir, yaxud da yayda gec ə h ə yat t ə rzi, b ə zil ə ri is ə (ilanlar, hörümç ə kl ə r v ə s.) q ı ş da gündüz h ə yat t ə rzi keçirir. Lakin sutkal ı q ritml ə r bütün co ğ rafi zonalarda mü ş ahid ə edilir, h ə tta tundrada qütb gününd ə bu ritm ə uy ğ un olaraq bitkil ə rin çiç ə kl ə ri aç ı l ı r v ə bükülür. İ .A. Ş ilov (2001) qeyd edir ki, sutka ə rzind ə qanunauy ğ un ritmik d ə yi ş m ə l ə rd ə biosenotik sisteml ə rd ə növ t ə rkibind ə v ə ə sas qar ş ı l ı ql ı ə laq ə formalar ı nda prinsipial d ə yi ş iklik ba ş vermir. Buna ə saslanaraq o, bu prosesi biosenozun sutkal ı q dinamikas ı deyil, biosenozun sutkal ı q aspekti adland ı r ı lmas ı n ı t ə klif edir. O, qeyd edir ki, sutkal ı q aspekt növl ə rin sutkal ı q ritm h ə yat f ə aliyy ə tind ə aktivliyi il ə t ə yin olunur. M ə s ə l ə n, mülayim qur ş aq me şə l ə rind ə biosenozun gündüz aspektind ə gündüz aktivliyi il ə seçil ə n h əşə ratlar, qu ş lar v ə b ə zi dig ə r heyvanlar üstünlük t əş kil edir: burada çiç ə kli bitkil ə r aras ı nda bitkil ə rin ə ks ə riyy ə ti gündüz çiç ə k açd ı ğ ı ndan çiç ə kl ə m ə dövründ ə göz ə l gündüz 86 aspekti yaran ı r. Gec ə vaxtlar ı gec ə heyvan növl ə ri (gec ə k ə p ə n ə kl ə ri, bir çox m ə m ə lil ə r, qu ş lardan keçisa ğ an, bayqu ş v ə b.) v ə gec ə heyvanlar ı il ə tozlanan bitkil ə rin aktivliyi ilk s ı raya ç ı x ı r. Bal ı qlar aras ı nda da gündüz v ə gec ə aktivliyi olan formalar mövcuddur. Planktonun v ə planktonla qidalanan heyvanlar ı n sutkal ı q ş aquli miqrasiyas ı m ə lumdur. Biosenozlar ı n sutkal ı q aspektl ə ri onlar ı n «s ı ğ ı nacaq strukturunu» ə ks etdirir. Vaxta gör ə aktivlik dövrl ə rinin bölünm ə si birba ş a (bilavasit ə ) r ə qab ə tin s ə viyy ə sini a ş a ğ ı sal ı r (z ə ifl ə dir) v ə bununla da, eyni bioloji t ə l ə bat ı olan növl ə rin bir yerd ə ya ş ama ğ ı na şə rait yarad ı r. Ümumiyy ə tl ə , sutkal ı q aktivliyin ayr ı lmas ı biosenozu mür ə kk ə bl əş dirir, onun bioloji müxt ə lifliyini v ə mühit resurslar ı n ı n tam istifad ə sin ə imkan yarad ı r. 5.5.2. Mövsümi tsikll ə r. Mövsümi d ə yi ş k ə nlik ekosistemin daha fundamental xarakteristikas ı na toxunur. İ lk növb ə d ə bu, biosenozun növ t ə rkibin ə aiddir. İ lin ə lveri ş siz mövsüml ə rind ə bir s ı ra növl ə r yax ş ı ya ş ay ı ş şə raiti olan rayonlara miqrasiya edir. Bel ə hadis ə köç ə ri qu ş lar, bir s ı ra d ı rnaql ı m ə m ə lil ə r v ə b. üçün xasd ı r. Oturaq növl ə r biosenozun ə sas nüv ə sini t əş kil edir, onun mövsümi görünü ş ünü v ə ayr ı -ayr ı dövrl ə rd ə biosenotik ə laq ə l ə rini t ə yin edir. Bir s ı ra növl ə r ilin mü ə yy ə n vaxt ı nda qrupla ş man ı n h ə yat ı ndan praktiki olaraq k ə narla ş ı r v ə d ə rin sükutluq hal ı na (poykiloterm heyvanlar ı n donu ş lu ğ u, homoyoterm heyvanlar ı n q ı ş -yay yuxusu. h əşə ratlar ı n diapauzas ı ) keçirir v ə ya dig ə r biotoplara v ə co ğ rafi rayonlara köçürl ə r. Bitki qrupla ş malar ı nda da mövsüm üzr ə h ə m struktur (yarpaqlar ı n tökülm ə si, birillikl ə rin s ı radan ç ı xmas ı , ot örtüyünün qurumas ı ), h ə m d ə funksional (fotosintezin intensivliyinin d ə yi ş m ə si, bioloji kütl ə nin toplanmas ı v ə s.) d ə yi ş iklik keçirir. Biosenozlar ı n mövsümi aspektl ə ri land ş aft – iqlim zonalar ı nda daha yax ş ı t ə zahür olunub mühitin fiziki parametrl ə rinin yayda v ə q ı ş da k ə skin d ə iy ş m ə si il ə ayr ı l ı r. Qism ə n bu tundrada da yax ş ı t ə zahür olunur – yay dövründ ə bura çoxlu qu ş , h əşə rat v ə dig ə r heyvan növl ə ri g ə lir, q ı ş dövründ ə onlar ı n ə ks ə r hiss ə si c ə nuba miqrasiya edir (qu ş lar ı n çoxu, ş imal maral ı ), dig ə rl ə ri donu ş lu ğ a q ə rq olaraq aktiv h ə yatdan k ə narla ş ı r (h əşə ratlar, dig ə r onur ğ as ı zlar). Uzun qütb gec ə si fotosintez imkan ı n ı n qar ş ı s ı n ı alaraq tundra ekosisteml ə rinin mövsümi dinamikas ı n ı n funksional ə h ə miyy ə tini daha da a ğ ı rla ş d ı r ı r. Tropikada biosenozlar ı n mövsumi f ə aliyy ə ti o q ə d ə r d ə ritmik olmasa da mü ş ahid ə edilir. Burada onun ə n geni ş yay ı lan formas ı – quraql ı q v ə rütub ə tli dövrl ə rin d ə yi ş m ə si olub bioloji c ə h ə td ə n mü ə yy ə n ə h ə miyy ə t ə malikdir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|