Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
geobiy , yerüstü s ə th qat ı nda – herpetobiy
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4.2. Biosenozda orqanizml ə rin ə laq ə l ə ri
- Trofik ə laq ə l ə r.
- Topik ə laq ə l ə r
- Forik ə laq ə l ə r.
| geobiy
, yerüstü s ə th qat ı nda – herpetobiy , mam ı r yarusundak ı – briobiy , ot örtüyünd ə ki – fillobiy , bir q ə d ə r yüks ə kd ə yerl əşə n, h əşə ratlar is ə aerobiy adlan ı r. Qu ş lar aras ı nda yaln ı z yerd ə yuva quranlar (toyuqkimil ə r, tetra qu ş u, t ə n ə k qu ş u v ə b.), kol yarusunda yuva quranlar (oxuyan qaratoyuqlar, qar qu ş u, silviya qu ş u) v ə ya a ğ ac ç ə tirind ə yuva quranlar (alac ə hr ə , pay ı z bülbülü, iri y ı rt ı c ı lar v ə b.) ayr ı l ı r. Su ekosisteml ə rind ə irimiqyasl ı ş aquli strukturu ilk növb ə d ə xarici faktorlar ə m ə l ə g ə tirir. Pelaqialda t ə yinedici faktorlara i ş ı qlanma v ə temperatur qradiyetl ə ri v ə biogenl ə rin konsentrasiyas ı aiddir. D ə rinlikl ə rd ə hidrostatik t ə zyiq faktoru, dib biosenozlar ı nda is ə faktora qruntun müxt ə lifliyi, dib qatlar ı nda suyun hidrodinamikas ı ə lav ə olunur. Ş aquli strukturun xüsusiyy ə tl ə ri növ t ə rkibi, dominantl ı q ed ə n növün ə v ə z olunmas ı , bitkil ə rin göst ə ricisi il ə ifad ə olunur. Mozaiklik v ə yarusluq dinamikas ı – bir mikroqrup dig ə ri il ə ə v ə z olunur, onlar ı n ölçül ə ri q ı sal ı b, yaxud böyüy ə bil ə r. Üfüqi istiqam ə td ə parçalanma - mozaiklik praktiki olaraq bütün fitosenozlar üçün xasd ı r. Ona gör ə onlar ı n daxilind ə struktur vahidl ə ri ay ı r ı rlar. Bu vahidl ə r ə müxt ə lif adlar verilir, m ə s. mikroqruplar, mikrosenozlar, 71 mikrofitosenozlar, parsell ə r v ə s. Bu mikroqruplar növ t ə rkibin ə , növl ə rin say nisb ə tin ə , ya ş ı na, s ı xl ı ğ ı na, m ə hsuldarl ı ğ ı na v ə ba ş qa xass ə l ə rin ə gör ə f ə rql ə nirl ə r. Mozaiklik müxt ə lif s ə b ə bl ə rd ə n – biotopun xüsusiyy ə tl ə rind ə n, mikrorelyefin, torpa ğ ı n müxt ə lifliyind ə n, mikroiqlimin t ə sirind ə n, bitkil ə rin mühit ə m ə l ə g ə tirm ə t ə sirind ə n v ə onlar ı n bioloji xüsusiyy ə tl ə rind ə n yaran ı r. O, heyvanlar ı n f ə aliyy ə ti (torpa ğ ı n e ş ilib ç ı xar ı lmas ı v ə sonradan bitki il ə örtülm ə si, qar ı ş qa yuvalar ı n ı n ə m ə l ə g ə lm ə si, d ı rnaql ı lar t ə r ə find ə n s ə thin topalanmas ı v ə bitkil ə rin yeyilm ə si (z ə d ə l ə nm ə si) v ə s.) v ə ya insan ı n t ə siri (me şə nin q ı r ı lmas ı n ə tic ə sind ə yeni a ğ acl ı ğ ı n ə m ə l ə g ə lm ə si, mal-qara otar ı lmas ı , ocaq qalama v ə s.), güclü kül ə kl ə r n ə tic ə sind ə a ğ aclar ı n y ı x ı lmas ı , yan ğ ı nlar v ə s. n ə tic ə sind ə yaran ı r. 4.2. Biosenozda orqanizml ə rin ə laq ə l ə ri Biosenozlar ı n yaranmas ı v ə mövcudlu ğ unun ə sas ı orqanimzl ə rin eyni biotopda yerl əşə r ə k bir-biril ə ə laq ə sind ə n ibar ə tdir. Bu ə laq ə l ə r növl ə rin qrupla ş mas ı nda ə sas ya ş ama şə raitini, qida ə ld ə etm ə sini v ə yeni ə razil ə r z ə bt etm ə sini mü ə yy ə nl əş dirir. V.N.Beklemi ş evin t ə snifat ı na ə sas ə n növün biosenozda mü ə yy ə n ekoloji s ı ğ ı nacaq tapmas ı ə h ə miyy ə tin ə gör ə bilavasit ə v ə dolay ı vasit ə li ə laq ə l ə r dörd tip ə bölünür: trofik, topik, forik v ə fabrikasiya ə laq ə l ə ri. Trofik ə laq ə l ə r. Bir növün dig ə r növun f ə rdinin hesab ı na (ya diri halda, ya ölü qal ı qlar ı , yaxud da h ə yat f ə aliyy ə ti m ə hsulu il ə ) qidalanmas ı zaman ı ba ş verir. İ yn ə c ə nin dig ə r h əşə rat ı uçan halda tutmas ı , peyin qurdu böc ə yinin iri d ı rnaql ı lar ı n peyini il ə qidalanmas ı , ar ı n ı n bitkinin nektar ı n ı toplamas ı onlara qida olan növl ə bilavasit ə trofik ə laq ə y ə girm ə si dem ə kdir. Topik ə laq ə l ə r – bir növün h ə yat f ə aliyy ə ti n ə tic ə sind ə dig ə r növün ya ş ay ı ş şə raitinin ist ə nil ə n fiziki v ə ya kimy ə vi d ə yi ş m ə si il ə xarakteriz ə olunur. Bu ə laq ə l ə r olduqca müxt ə lifdir. Onlar bir növün dig ə r növ üçün mühit yaratmas ı (m ə s ə l ə n, daxili parazitizmi v ə ya yuva kommensalizmi), substrat ı n formala ş d ı rmas ı il ə ə laq ə dar dig ə r növün nümay ə nd ə l ə ri ya bura köçür, yaxud da ə ksin ə suyun, havan ı n h ə r ə k ə tinin t ə siri, temperaturun, ə traf sah ə nin i ş ı qlanmas ı n ı n d ə yi ş m ə si, ayr ı lma (ifrazat) m ə hsullar ı il ə mühitin doymas ı v ə s. s ə b ə bd ə n köçm ə kd ə n ç ə kinir (imtina edir). Milç ə k sürf ə l ə rinin in ə k peyinind ə m ə skunla ş mas ı , a ğ ac ı n gövd ə sind ə ki ş iby ə l ə r, onlar üçün substrat v ə ya ya ş ama mühiti say ı lan orqanizml ə rl ə bilavasit ə topik ə laq ə d ə olurlar. Dig ə r orqanizml ə r üçün mühit yaratmaq v ə ya mühiti d ə yi ş m ə kd ə bitkil ə r xüsus ə n böyük rola malikdir. Bitki örtüyü enerji mübadil ə si xüsusiyy ə tin ə gör ə yer s ə thind ə isitiliyin paylanmas ı , mezo v ə mikroiqlimin yaranmas ı nda güclü faktor hesab olunur. Me şə ç ə tiri alt ı nda me şə alt ı kollar, ot örtüyü, h ə mçinin heyvanat al ə mi, az d ə yi şə n (sabit) temperatur v ə yüks ə k rütub ə tlik şə raitind ə olur. Ot örtüyü ə traf ə razinin rejimini az da olsa d ə yi ş dirir. Bozq ı r şə raitind ə çim örtüyünün yan ı nda ot olmayan yer ə nisb ə t ə n torpa ğ ı n s ə thind ə temperatur 8-12 0 a ş a ğ ı olur. Burada çoxlu x ı rda h əşə ratlar toplan ı r. M ə nfi v ə ya müsb ə t topik qar ş ı l ı ql ı ə laq ə l ə r n ə tic ə sind ə növun biri biosenozda dig ə rl ə rinin ya ş amas ı n ı t ə yin edir v ə ya k ə narla ş d ı r ı r. Topik v ə tropik ə laq ə l ə r biosenozda olduqca böyük ə h ə miyy ə t da ş ı yaraq onun mövcudlu ğ unun ə sas ı n ı t əş kil edir. M ə hz bu ə laq ə tipl ə ri müxt ə lif növd ə n olan orqanizml ə ri bir-birinin yan ı nda saxlay ı r v ə onlar ı müxt ə lif miqyasda kifay ə t d ə r ə c ə d ə sabit qrupla ş mada c ə ml əş dirir. Forik ə laq ə l ə r. Bir növün dig ə r növün yay ı lmas ı nda i ş tirak ı dem ə kdir. N ə qletm ə (da ş ı ma) rolunda heyvanlar ç ı x ı ş edir. Heyvanlar ı n bitki toxumlar ı n ı , sporlar ı n ı , tozcuqlar ı bir yerd ə n ba ş qa yer ə aparmas ı zooxoriy , dig ə r daha x ı rda heyvanlar ı da ş ı mas ı foreziya adlan ı r. Da ş ı ma (n ə qletm ə ) ad ə t ə n xüsusi v ə müxt ə lif uy ğ unla ş malar vasit ə sil ə h ə yata keçirilir. Heyvanlar bitki toxumlar ı n ı – passiv v ə aktiv üsullarla tutub saxlaya bil ə r. Passiv tutmaq (ili ş ib qalmaq) heyvan ı n b ə d ə ninin t ə sadüf ə n bitkiy ə toxunmas ı il ə ba ş verir. Bitkinin toxumu v ə ya hama ş meyv ə si xüsusi ili ş ik qarmaq, tikan (üçbarmaq, p ı trax, f ı st ı q) heyvan ı n b ə d ə nin ə (tükün ə ) ili şə r ə k apar ı l ı r. Toxumlar ı n bel ə yay ı lmas ı ə n çox m ə m ə li heyvanlarda (m ə s. qoyun) mü ş ahid ə olunaraq kifay ə t q ə d ə r uzaq m ə saf ə l ə r ə apar ı l ı r. Aktiv ili ş m ə k üsulu – heyvanlar ı n ( ə n çox m ə m ə lil ə r v ə qu ş lar) bitkil ə rin meyv ə v ə gil ə meyv ə sini yem ə kl ə ba ş verir. H ə zm olunmayan toxumlar ı heyvanlar peyinl ə birlikd ə ay ı r ı r. Göb ə l ə k sporlar ı n ı n apar ı lmas ı nda h əşə ratlar ı n rolu böyükdür. Görünür göb ə l ə kl ə rin meyv ə gövd ə si yay ı c ı h əşə ratlar üçün c ə zbedicidir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|