Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «ekoton» adlanan keçid zonas ı d ı r, burada növ müxt ə lifliyinin artmas ı is ə «s ə rh
|
4.1. Biosenozun strukturu Biosenozun strukturu çoxplanl ı olub onun öyr ə nilm ə sind ə müxtl ə if aspektl ə r ayr ı l ı r. 4.1.1. Biosenozun növ strukturu Biosenozun növ strukturu bir s ı ra faktorlardan as ı l ı olaraq növl ə rin müxt ə lifliyi v ə k ə miyy ə tc ə nisb ə ti il ə xarakteriz ə olunur. Ə sas limitl əş dirici faktorlar temperatur, rütub ə tlik v ə qida madd ə l ə rinin çat ı ş mazl ı ğ ı hesab olunur. Kas ı b v ə z ə ngin növlü biosenozlar ay ı r ı rlar. Qütb arktik s ə hralar ı nda v ə ş imal tundrada istiliyin son d ə r ə c ə defisitliyi şə raitind ə , susuz isti s ə hralarda, çirkab sular ı il ə çirkl ə nmi ş su hövz ə l ə rind ə , bir v ə ya bir neç ə mühit faktorunun h ə yat s ə viyy ə si üçün orta optimal s ə viyy ə d ə n k ə nara ç ı xmas ı (sapmas ı ) il ə ə laq ə dar qrupla ş malar olduqca kasatla ş ı r, bel ə ki, çox az növl ə r bel ə olduqca ə lveri ş siz şə rait ə uy ğ unla ş a bilirl ə r. Tez-tez f ə lak ə tli t ə sirl ə r ə (m ə s ə l ə n, çay da ş q ı nlar ı zaman ı subasar yerl ə r, bitki örtüyü münt ə z ə m olaraq m ə hv edil ə n sah ə l ə r, herbisidl ə rd ə n istifad ə v ə dig ə r antropogen t ə sirl ə r) m ə ruz qalan biosenozlarda növ spektri böyük olmur. Ə ksin ə , h ə yat üçün abiotik mühit şə raiti optimuma yax ı nla ş d ı qda olduqca z ə ngin növl ə r ə malik olan qrupla ş malar (biosenozlar) ə m ə l ə g ə lir. Buna tropik me şə l ə ri, çoxmüxt ə lif orqanizml ə rl ə z ə ngin olan m ə rcan rifl ə ri, arid zonada çay vadil ə rini misal göst ə rm ə k olar. Tropik me şə l ə rin biosenozlar ı çox müxt ə lif heyvanat al ə mi v ə bitki növl ə rin ə malik olub, h ə tta yan-yana eyni növd ə n olan a ğ aclara rast g ə linmir. Biosenozlar ı n növ t ə rkibi, h ə mçinin m ə skunla ş d ı ğ ı yerd ə ya ş ama müdd ə tind ə n, h ə r biosenozun tarixind ə n d ə as ı l ı d ı r. T ə z ə formala ş an cavan qrupla ş malar çoxdan formala ş an, yeti ş mi ş qrupla ş malara nisb ə t ə n az növ ə malik olur. İ nsan t ə r ə find ə n yarad ı lan biosenozlar (tarla, ba ğ , bostan) da analoji şə raitd ə ki t ə bii sisteml ə r ə (me şə , bozq ı r, ç ə m ə n) nisb ə t ə n növl ə rl ə kasat olur. Aqrosenozlar ı n kas ı b növ t ə rkibini xüsusi mür ə kk ə b aqrotexniki t ə dbirl ə r sistemini (m ə s. alaqlarla v ə bitki z ə r ə rvericil ə ri il ə mübariz ə ) h ə yata keçirm ə kl ə insan özü nizamlay ı r. Lakin, h ə tta ə n kasat biosenozlarda da müxt ə lif sistematik v ə ekoloji qruplara aid olan onlarla orqanizml ə r ə rast g ə lm ə k olar. M ə s., tax ı l z ə misind ə v ə ya üzüm ba ğ ı nda tax ı l v ə üzümd ə n ba ş qa az da olsa, alaq otlar ı na, h əşə ratlara, z ə r ə rvericil ə r ə , y ı rt ı c ı lara, siçanab ə nz ə r g ə miricil ə r ə , onur ğ as ı zlara-torpaq qat ı v ə torpaqüstü orqanizml ə r ə , rizosferin mikroskopik orqanizml ə rin ə , patogen göb ə l ə kl ə r ə v ə s. rast g ə linir. Dem ə k olar ki, bütün yerüstü v ə ə ks ə riyy ə t su biosenozlar ı n ı n t ə rkibin ə h ə m mikroorqanizml ə r, h ə m bitki, h ə m d ə heyvan növl ə ri daxil olur. Lakin b ə zi şə raitl ə rd ə formala ş an biosenozlar ı n t ə rkibind ə bitki olmur (m ə s. ma ğ aralarda v ə su hövz ə l ə rinin fotik zonas ı ndan a ş a ğ ı da), istisna hallarda is ə biosenoz yaln ı z mikroorqanizml ə rd ə n ibar ə t olur (m ə s. su hövz ə sinin dibind ə anaerob mühitd ə , çürüy ə n lill ə rd ə , hidrogen-sulfid qaynaqlar ı nda v ə s.). Biosenozun növ t ə rkibinin mür ə kk ə bliyi m ə skunla ş d ı ğ ı yerin mühitinin müxt ə lifliyind ə n d ə as ı l ı d ı r. Növl ə rin ekoloji t ə snifat ı na gör ə müxt ə lif şə raiti olan biotoplarda daha z ə ngin flora v ə faunaya malik olan biosenozlar formala ş ı r. Növl ə rin çoxlu ğ unun m ə skunla ş maq şə raiti ə lveri ş li say ı lan yer, qrupla ş malar aras ı ndak ı (s ə rh ə dind ə ki) «ekoton» adlanan keçid zonas ı d ı r, burada növ müxt ə lifliyinin artmas ı is ə «s ə rh ə d effekti» adlan ı r. Ekoton növl ə rl ə z ə ngin olur, çünki bura h ə r iki s ə rh ə dyan ı qrupla ş malardan növl ə r daxil olur. Bundan ba ş qa ekoton s ə rh ə dyan ı biosenozlarda rast g ə linm ə y ə n özün ə m ə xsus xarakter növl ə r ə d ə m ə xsusdur. M ə s., Böyük Qafqaz ı n c ə nub yamac ı nda me şə nin yuxar ı s ə rh ə dinin subalp ç ə m ə nin ə keçid zonas ı orta da ğ -me şə f ı st ı q qur ş a ğ ı na nisb ə t ə n flora v ə fauna il ə daha z ə ngindir. İ ki qon ş u biotoplar bir-birind ə n n ə q ə d ə r çox f ə rql ə n ə rs ə , onlar ı n s ə rh ə dl ə rind ə şə rait bir o q ə d ə r müxt ə lif v ə «s ə rh ə d effekti» bir o q ə d ə r güclü olar. Me şə v ə ot bitkil ə rinin, h ə mçinin su v ə quru biosenozlar ı n ı n kontakt ı nda növ z ə nginliyi güclü art ı r. «S ə rh ə d effekti» bir- birind ə n k ə skin ayr ı lan t ə bii zonalar ı n (me şə tundra; me şə -bozq ı r; yüks ə k da ğ l ı q me şə si – subalp zonas ı ) flora v ə faunas ı üçün daha s ə ciyy ə vidir. Mühitin müxt ə lifliyi h ə m abiotik faktorlarla, h ə m d ə canl ı orqanizml ə rin özl ə ri il ə yarad ı l ı r. H ə r növ onunla trofik v ə topik c ə h ə td ə n ə laq ə li dig ə r növl ə r ə biosenozda möhk ə ml ə nm ə k üçün şə rait yarad ı r. M ə s ə l ə n, yeni m ə sk ə n m ə nims ə y ə n sünbülq ı ran ora özünün y ı rt ı c ı lar ı n ı c ə lb ed ə bil ə r, h ə mçinin 50 növ ə q ə d ə r özünün parazitl ə rini v ə 100 növ ə q ə d ə r yuvada birg ə ya ş ayan orqanizml ə ri g ə tir ə bil ə r. Heyvanlar üçün mühitin ə lav ə müxt ə lifliyini bitki örtüyü yarad ı r. Bitki örtüyü n ə q ə d ə r güclü inki ş af ed ə rs ə , biosenozda bir o q ə d ə r çox ş ax ə li mikroiqlim şə raiti yaranar v ə o, özünd ə daha çox növü c ə ml əş dir ə r. Ba ş qa sözl ə des ə k, biosenozda ekoloji 68 s ı ğ ı nacaq çox olduqca, onun növ t ə rkibi z ə ngin olar. Öz növb ə sind ə qrupla ş man ı n növ müxt ə lifliyi artd ı qca ekoloji s ı ğ ı nacaq da çoxal ı r. Bir biosenozun t ə rkibind ə eyni ölçülü qrupa aid olan növl ə r say ı na gör ə k ə skin seçilir. Onlardan birin ə seyr ə k rast g ə linir, dig ə ri is ə olduqca çox oldu ğ u üçün biosenozun xarici görk ə mini t ə yin edir. M ə s ə l ə n, yov ş an yar ı ms ə hras ı nda yov ş an, ç ə tiryarpaql ı f ı st ı q me şə sind ə ç ə tiryarpaq ot növü. H ə r bir qrupla ş mada mü ə yy ə n ölçü qrupuna aid olan növl ə r üstünlük t əş kil edir, m ə hz onlar aras ı nda olan ə laq ə l ə r bütövlükd ə biosenozun f ə aliyy ə tini mü ə yy ə nl əş dirir. Say ı na gör ə üstünlük t əş kil ed ə n dominant növ , yaxud sad ə c ə olaraq h ə min qrupla ş man ı n (biosenozun) dominant ı adlan ı r. M ə s ə l ə n, iberiya pal ı d ı me şə sind ə iberiya pal ı d ı , onun ot örtüyünd ə q ı rt ı c, yaxud cil dominantl ı q edir. Biosenozun heyvanat al ə mind ə d ə dominantl ı q ed ə n növl ə r vard ı r. Dominant növl ə r qrupla ş man ı n «növ nüv ə sini» t əş kil edir. Lakin onlar ı n ham ı s ı biosenoza t ə sir göst ə rmir. Onlar ı n aras ı nda el ə növl ə r vard ı r ki, onlar öz h ə yat f ə aliyy ə ti il ə biosenoz üçün yüks ə k d ə r ə c ə d ə mühit yarad ı r v ə onlars ı z dig ə r növl ə rin mövcudlu ğ u mümkün deyildir. Bu növl ə r qrupla ş man ı n bütövlükl ə mikromühitini (mikroiqlimini) mü ə yy ə nl əş dirir, ona gör ə onlar ı n aradan götürülm ə si biosenozun tam parçalanmas ı (m ə hv olmas ı ) t ə hlük ə sini yarad ı r. Bu növl ə r edifikatorlar (lat ı nca-qurucu) adlan ı r. Bizim me şə l ə rimizin edifikatorlar ı ndan şə rq f ı st ı ğ ı , şə rq pal ı d ı , iberiya pal ı d ı , ş abal ı dyarpaq pal ı d, a ğ yarpaq qovaq növl ə rini, subalp v ə alp ç ə m ə nl ə rind ə q ı rt ı c, topalotu, ş ehduran ı , yar ı ms ə hralarda yov ş an ı , d ə v ə tikan ı n ı göst ə rm ə k olar. Lakin b ə zi hallarda heyvanlar da edifikator ola bil ə r. M ə s ə l ə n, marmotlar koloniyas ı m ə skunla ş an ə razi, onun e ş ici f ə aliyy ə ti land ş aft ı n xarakterini, mikroiqlimini v ə bitki örtüyünün bitm ə şə raitini mü ə yy ə nl əş dirir. Biosenozun t ə rkibin ə az miqdarda dominantlarla yana ş ı , ad ə t ə n çoxlu miqdarda azsayl ı v ə nadir növl ə r, formalar daxil olur. Azsayl ı növl ə r ikinci d ə r ə c ə li növl ə r d ə adlan ı r. Biosenozun h ə yat ı nda nadir v ə azsayl ı növl ə r olduqca vacib say ı d ı r. Onlar növ z ə nginliyi yarad ı r, biosenotik ə laq ə l ə rd ə müxt ə lifliyi yüks ə ldir v ə dominantlar ı n yerini doldurmaq, yaxud ə v ə z etm ə k üçün ehtiyat v ə zif ə sini görür, y ə ni bisenozun davaml ı ğ ı n ı v ə müxt ə lif şə raitd ə onun f ə aliyy ə tinin etibarl ı ğ ı n ı art ı r ı r. Biosenozda bel ə «ikinci d ə r ə c ə li» növl ə rin ehtiyat ı çox olduqca mühitin ist ə nil ə n d ə yi ş k ə nliyind ə onlar ı n dominantl ı q etm ə k ehtimal ı da artar. Dominantl ı q ed ə n növl ə rin say ı il ə biosenozun ümumi növ z ə nginliyi aras ı nda mü ə yy ə n ə laq ə mövcuddur. Növl ə rin say ı azadl ı qda ayr ı -ayr ı formalar ı n bollu ğ u art ı r. Bel ə kas ı b qrupla ş malarda biosenotik ə laq ə l ə r z ə ifl ə yir v ə r ə qab ə tetm ə qabiliyy ə ti güclü olan növl ə r mane ə siz çoxalma imkan ı qazan ı r. Mühit şə raiti spesifik olduqca qrupla ş man ı n növ t ə rkibi kasatla ş ı r v ə ayr ı -ayr ı növl ə rin say ı çoxal ı r. Tundrada lemminql ə r v ə ya aqrosenozda ziyanverici h əşə ratlar ı n kütl ə vi çoxalma «partlay ı ş ı n ı » buna misal g ə tirm ə k olar. Daha z ə ngin biosenozlarda praktiki olaraq bütün növl ə rin say ı (miqdar ı ) az olur. Növ t ə rkibinin z ə nginliyi il ə f ə rql ə n ə n tropik me şə l ə rd ə eyni cinsd ə n olan a ğ aclar ı n bir neç ə sinin yan-yana bitdiyin ə nadir halda rast g ə lm ə k olar. Bel ə qrupla ş malarda ayr ı -ayr ı növl ə rin kütl ə vi çoxalmas ı Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|