Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Orqanizml ə rin s ı xl ı q d ə r ə c ə
- Orqanizml ə rin s ı xl ı ğ ı ndan as ı l ı
|
61 Şə kil 3.4. Bitkil ə rd ə populyasiya strategiyas ı n ı n inteqralla ş m ı ş sxemi (V.T.Ovçinnikova gör ə , 1991) 3.9.2. Say dinamikas ı faktorlar ı . Müasir ekologiyada heyvanlar ı n say ı n ı n münt ə z ə m d ə yi ş m ə sin ə m ə sul faktorlar ı n iki qrupa bölünm ə si q ə bul edilmi ş dir: orqanizml ə rin s ı xl ı ğ ı ndan as ı l ı olmayan faktorlar v ə s ı xl ı qdan as ı l ı olan faktorlar. Orqanizml ə rin s ı xl ı q d ə r ə c ə sind ə n as ı l ı olmayan faktorlara kompleks abiotik faktorlar daxildir, onlar ı n heyvanlara t ə siri iqlim v ə hava vasit ə sil ə h ə yata keçirilir. Bu faktorlar ı n bioloji t ə siri orqanizm s ə viyy ə sind ə t ə sir göst ə rm ə si il ə s ə ciyy ə l ə nir, m ə hz buna gör ə d ə onlar ı n t ə sir effekti orqanizml ə rin say v ə s ı xl ı ğ ı kimi spesifik populyasiyas ı parametrl ə ri il ə ə laq ə dar deyildir. Bu faktorlar ı n t ə siri birt ə r ə flidir: orqanizml ə r onlara uy ğ unla ş a bil ə r, lakin onlar ı n ə ksin ə t ə sir göst ə rm ə k v ə ziyy ə tind ə deyildir. İ qlim faktorlar ı n ı n populyasiyas ı n ı n say s ə viyy ə sin ə v ə onun d ə yi ş m ə si istiqam ə tin ə t ə sir effekti ilk növb ə d ə t ə sir ed ə n faktorun gücünün optimal ölçüd ə n sapmas ı (k ə nara ç ı xmas ı ) il ə ə laq ə dar ölüm d ə r ə c ə sinin artmas ı il ə h ə yata keçir. Bu zaman ölüm v ə ya ş ay ı b qalma d ə r ə c ə si orqanizmin adaptasiya olunma mümkünlüyü v ə mühitin b ə zi xarakteristikas ı n ı n ə z ə r ə alaraq yaln ı z t ə sir göst ə r ə n faktorun gücü il ə t ə yin olunur: ə lveri ş li şə raiti olan s ı ğ ı naca ğ ı n mövcüdlu ğ u, eyni zamanda faktorlar ı n yum ş ald ı c ı t ə siri v ə b. populyasiyan ı n say ı n ı n s ə viyy ə si (orqanizml ə rin s ı xl ı ğ ı ) onun d ə yi ş m ə sinin ümumi istiqam ə tini mü ə yy ə n etmir. Bel ə ki, ə g ə r q ı ş şə raiti qeyri-adi a ş a ğ ı temperatur v ə qar örtüyünün qal ı nl ı ğ ı n ı n az olmas ı il ə f ə rql ə n ə rs ə , h ə tta q ı ş ı n ba ş lan ğ ı c dövründ ə populyasiyan ı n say ı v ə s ı xl ı ğ ı yüks ə k olduqda bel ə , x ı rda g ə miricil ə rin yazda say s ə viyy ə si olduqca a ş a ğ ı olacaqd ı r. Analoji qanunauy ğ unlu ğ u qar ı n alt ı nda s ə rt ş axtalardan yuvalarda xilas olunan toyuq f ə sil ə sind ə n olan me şə qu ş lar ı üçün d ə s ə ciyy ə vidir. Bu faktorlar qrupu b ə zi şə raitd ə , ə sas etibaril ə yem şə raitinin d ə yi ş m ə si il ə , dolay ı s ı il ə n ə silverm ə nin d ə yi ş m ə si il ə d ə t ə sir göst ə r ə bil ə r. M ə s., bitkil ə rin vegetasiyas ı üçün ə lveri ş li olan abiotik faktorlar ı n kompleksi fitofaq heyvanlar ı n yax ş ı artmas ı na şə rait yarad ı r. Ə ksin ə , ot m ə hsulu çox a ş a ğ ı olduqda v ə ya yemin ə lçatmazl ı ğ ı s ı xl ı qdan as ı l ı olmayaraq ölüm faizini art ı r ı r. D ı rnaql ı heyvanlar ı n uzun müdd ə t acl ı qdan kütl ə vi q ı r ı lmas ı hadis ə si d ə m ə lumdur. Orqanizml ə rin s ı xl ı ğ ı ndan as ı l ı olmayaraq say dinamikas ı tsiklinin formala ş mas ı iqlimin v ə hava tipinin çoxillik d ə yi ş m ə sinin tsiklik (dövrlük) xarakteri il ə ba ğ l ı d ı r. Ümumiyy ə tl ə , bir s ı ra ekoloqlar ı n fikirl ə ri bu n ə tic ə y ə g ə lm ə y ə imkan verir ki, iqlim faktorlar ı , ş übh ə siz, say art ı m ı n ı n n ə z ə r ə çarpacaq d ə r ə c ə d ə d ə yi ş m ə sin ə s ə b ə b ola bil ə r. Lakin bu faktorlarla yana ş ı , say art ı m ı n ı n d ə yi ş m ə si bir s ı ra dig ə r faktorlarla da mü ə yy ə n olunur. Bununla yana ş ı , iqlim faktorlar ı sabit müvazin ə tin yaranmas ı na s ə b ə b olmur: bu faktorlar s ı xl ı ğ ı n d ə yi ş m ə sin ə cavab verm ə k (reaksiya verm ə k), y ə ni ə ks ə laq ə prinsipi il ə t ə sir etm ə k qabiliyy ə tin ə malik deyil. Q.A.Viktorovun (1967) say dinamikas ı n ı n xarakterinin formala ş mas ı nda faktorlar ı n roluna ə saslanan t ə snifat ı na ə sas ə n meteoroloji şə rait modifikasiyala ş ma faktorlar ı kateqoryias ı na aid edir. Orqanizml ə rin s ı xl ı ğ ı ndan as ı l ı olan faktorlara (endogen faktorlara) h ə min növün say ı n ı n s ə viyy ə sin ə v ə dinamikas ı na t ə sir göst ə r ə n onun qidas ı , y ı rt ı c ı lar ı , x ə st ə lik tör ə dicil ə ri v ə b. aiddir. S ı xl ı qdan as ı l ı olan faktorlar ı n t ə sir xarakteri prinsip etibaril ə yuxar ı da göst ə ril ə n faktorlardan f ə rql ə nir: populyasiyan ı n dig ə r növl ə rinin say art ı m ı na t ə sir göst ə rdikd ə özl ə ri d ə o növl ə rin t ə sirini hiss edir (s ı naqdan keçirir). Bel ə likl ə , bu halda biosenozun t ə rkibind ə ki müxt ə lif növl ə rin populyasiyalar ı n ı n qar ş ı l ı ql ı t ə sirind ə n söhb ə t gedir, onlar h ə r iki növün say art ı m ı n ı n biosenotik t ə nziml ə yicisi rolunu oynay ı r. Bu cür ə laq ə nin nizamlay ı c ı effekti qar ş ı l ı ql ı t ə sir göst ə r ə n populyasiyada orqanizml ə rin s ı xl ı ğ ı ndan as ı l ı d ı r. Say dinamikas ı faktorlar ı n ı n ə sasl ı konsepsiyas ı n ı n yarad ı c ı s ı Q.A.Viktorov (1967) populyasiyan ı n h ə m f ə rdi s ı xl ı ğ ı na, h ə m d ə dig ə r növl ə rin populyasiyalar ı n ı n s ı xl ı ğ ı na (trofik v ə ya dig ə r qar ş ı l ı ql ı ə laq ə il ə ba ğ l ı olan) reaksiya etm ə k (cavab verm ə k) qabiliyy ə tin ə ə saslanaraq biotik qar ş ı l ı ql ı t ə siri t ə nziml ə yici (nizamlay ı c ı ) faktorlar kateqoriyas ı na aid edir. Say art ı m ı tsikll ə rinin formala ş mas ı nda biotik qar ş ı l ı ql ı ə laq ə l ə rin mühüm formas ı – « İ stehlakç ı » (s ə rf edici) v ə onun qidas ı n ı n ə laq ə si hesab olunur. Qidan ı n induksiya tsiklinin faktoru kimi rolunun ə n sad ə variant ı – qida il ə yüks ə k t ə min olunma do ğ umun inki ş af ı na v ə istehlakç ı -populyasiyada ölümün azalmas ı na s ə b ə b olmas ı d ı r. Bunun n ə tic ə sind ə onlar ı n say ı çoxal ı r, bu is ə qidan ı n güclü yeyilm ə sin ə v ə bununla ə laq ə dar onun say ı n ı n (biokütl ə nin) azalmas ı na s ə b ə b olur. Sonuncu is ə istehlaç ı n ı n h ə yat şə raitinin pisl əş m ə sin ə , do ğ umun a ş a ğ ı dü ş m ə sin ə , ölümün artmas ı na v ə say ı n azalmas ı na s ə b ə b olur. 62 Trofik yaranan say tsikll ə ri daha ayd ı n şə kild ə növ cütlüyünün – «y ı rt ı c ı »- « ş ikar» tipinin qar ş ı l ı ql ı ə laq ə si şə raitind ə ə m ə l ə g ə lir. «Y ı rt ı c ı »-« ş ikar» ə laq ə sinin ümumil əş mi ş effektinin ə sas ı ondan ibar ə tdir ki, h ə r iki qar ş ı l ı ql ı t ə sir göst ə r ə n populyasiya bir-birinin say art ı m ı na v ə s ı xl ı ğ ı na t ə sir göst ə rir. Bel ə qar ş ı l ı ql ı t ə sirin ə n yüks ə k n ə tic ə si h ə r iki növün say ı n ı n t ə krar ə n qalxmas ı v ə enm ə sinin formala ş mas ı d ı r, h ə m d ə bel ə t ə r ə ddüd sistemind ə y ı rt ı c ı n ı n say ı n ı n d ə yi ş m ə si fazaya gör ə « ş ikar ı n» populyasiyas ı n ı n dinamikas ı ndan geri qal ı r. Bu ilk növb ə d ə ixtisasla ş m ı ş y ı rt ı c ı lara aiddir. Onlar ə sas yem növünün miqdar ı azald ı qda dig ə r qida növün ə keç ə bilmir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|