Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Senil partikulyasiyas ı
- Cavanla ş mayan v ə ya az cavanla ş an yeti ş mi ş
| 3.9.3. Senopopulyasiyan
ı n dinamikas ı Bitkil
r üçün say dinamikas ı anlay ı ş ı ndan praktiki olaraq istifad ə olunmu ş populyasiya tsiklin ə h ə r ş eyd ə n ə vv ə l mü ə yy ə n növün populyasiyas ı n ı n strukturunun v ə fotosenetik funksiyas ı n ı n d ə yi ş m ə si mövqeyind ə n bax ı l ı r. Heyvanlarda say art ı m ı n ı n dinamikas ı anlay ı ş ı birba ş a populyasiyan ı n hesab vahidi – f ə rdl ə rin say ı il ə ifad ə olunur. Bitki populyasiyalar ı nda is ə strukturun bu aspekti mür ə kk ə b şə kild ə göst ə rilir; qeyd edildiyi kimi populyasiya elementi kimi h ə m f ə rdl ə r (toxum v ə vegetativ m ə n şə li f ə rdl ə r bioloji bax ı mdan eyni qiym ə tl ə ndirilmir), h ə m d ə vegetativ m ə n şə li f ə rdl ə r (klonlar) birliyi v ə f ə rdl ə rin hiss ə l ə ri (fitoölçül ə r,yarpaq v ə s.) ç ı x ı ş ed ə bil ə r. Senopopulyasiyan ı n strukturuna bir neç ə aspektd ə bax ı la bil ə r: populyasiyan ı n t ə rkibi (elementl ə rin k ə miyy ə tc ə nisb ə ti), qurulu ş u (sah ə d ə elementl ə rin qar ş ı l ı ql ı yerl əş m ə si, ə razi qurulu ş u), f ə aliyy ə ti (elementl ə r aras ı ndak ı ə laq ə l ə rin m ə cmusu). Populyasiyan ı n dinamikas ı na strukturun bütün aspektl ə rinin vaxta gör ə d ə yi ş m ə si daxildir. Bu zaman populyasiya parametrl ə rinin d ə yi şə n s ı ras ı na miqdar (elementl ə rin say ı ), biokütl ə , toxum m ə hsuldarl ı ğ ı , ya ş spektri v ə f ə rdl ə rin ya ş t ə rkibi (t ə qvim ya ş ı üzr ə ) daxildir. Senopopulyasiya elementl ə rinin say ı v ə s ı xl ı ğ ı do ğ um v ə m ə hv olman ı n nisb ə tind ə n as ı l ı d ı r; bu göst ə ricil ə rin d ə yi ş m ə sind ə emiqrasiya v ə immiqrasiya böyük rol oynaya bil ə r. M ə hvolma ilk növb ə d ə ekoloji faktorlar ı n kompleksi il ə mü ə yy ə nl əş dirilir. Çiç ə kli bitkil ə rd ə m ə hsuldarl ı q (çoxalma qabiliyy ə ti) anlay ı ş ı potensial toxum m ə hsuldarl ı ğ ı na uy ğ un g ə lir, bu f ə rdl ə rin toxum ba ş lan ğ ı c ı n ı n, yaxud da zo ğ un say ı na gör ə t ə yin olunur. Faktiki toxum m ə hsuldarl ı ğ ı (zo ğ v ə f ə rd ə gör ə tam yeti ş mi ş toxumun say ı ) populyasiyan ı n t ə krar artmas ı s ə viyy ə sini ə ks etdirir. M ə hz bu göst ə ricinin t ə r ə ddüdü (potensial toxum m ə hsuldarl ı ğ ı n ı n 80%-d ə n 0,5%- ə kimi) populyasiyan ı n özünü saxlama (özünü qoruma) ekoloji prosesl ə rini ə ks etdirir. Toxum m ə hsuldarl ı ğ ı n ı m ə hdudla ş d ı ran v ə onun faktiki s ə viyy ə sini t ə yin ed ə n ə sas faktorlar tozlanman ı n kifay ə t q ə d ə r olmamas ı , resurslar ı n çat ı ş mazl ı ğ ı , fitofaqlar ı n v ə x ə st ə likl ə rin t ə siri hesab edilir. Bitki populyasiyalar ı n ı n t ə krar artmas ı (t ə z ə l ə nm ə si) v ə özünü qorumas ı (saxlamas ı ) prosesind ə vegetativ çoxalma böyük ə h ə miyy ə t k ə sb edir. Bu proses kifay ə t q ə d ə r mür ə kk ə b yolla senopopulyasiyan ı n ya ş spektri il ə ə lad ə dard ı r: vegetativ çoxalma bir t ə r ə fd ə n ya ş dan as ı l ı d ı r, dig ə r t ə r ə fd ə n is ə cavanla ş maya s ə b ə b olur. A ş a ğ ı da vegetativ çoxalman ı n dörd tipini n ə z ə rd ə n keçir ə k. 1. Senil partikulyasiyas ı (lat. senilis – qoca, partis – hiss ə , qism ə n), y ə ni qoca ya ş ı nda partikulun (vegetativ m ə n şə li f ə rdl ə rin) ayr ı lmas ı . Partikulyasiyan ı n bu tipi bir çox milköklü çoxillikl ə r ə xasd ı r. Uzunömürlü olmad ı ğ ı ndan v ə partikulun a ş a ğ ı h ə yatiliyinin olmas ı il ə ə laq ə dar populyasiyan ı n vegetativ özünü saxlama bax ı m ı ndan bu tip effektli say ı lm ı r. Bel ə tipd ə çoxalma enerjisi böyük deyil: vegetativ g ə l ə c ə k n ə sil ümumi say ı n 0,4-4,0%-i q ə d ə rdir. 2. Cavanla ş mayan v ə ya az cavanla ş an yeti ş mi ş partikulyasiya – z ə if vegetativ çoxalma s ə ciyy ə vidir. Çimli tax ı lotlar ı , cill ə r, x ı rda kökümsov otlara, geoksil kollara xasd ı r. Partikulun a ş a ğ ı h ə yat qabiliyy ə ti olmas ı (ömrü bir q ə d ə r uzun olsa da) il ə ə laq ə dar populyasiyan ı n özünü saxlamas ı üçün bu üsul da az effektlidir. Bel ə partikulyasiya tipind ə enerji az, y ə ni ümumi miqdara gör ə vegetativ g ə l ə c ə k n ə slin 10-80%- ə q ə d ə ri ola bil ə r. 3. S ə thi (d ə rin olmayan) cavanla ş an v ə aktiv böyüy ə n yeti ş mi ş partikulyasiya – uzun kökümsovlu otlar v ə kollar üçün s ə ciyy ə vidir. 4. D ə rin cavanla ş ma ged ə n generativ partikulyasiya intensiv böyüm ə il ə s ə ciyy ə l ə nir. Kökd ə n pöhr ə ver ə n çoxillik bitkil ə r üçün xarakterikdir. Ax ı r ı nc ı iki partikulyasiya tipi özünü saxlaman ı n (qoruman ı n) yüks ə k effektivliyi il ə s ə ciyy ə l ə nir. Bu çoxlu pöhr ə l ə rin (cüc ə rtil ə rin, ild ə bir ana a ğ acdan 20-100 pöhr ə ) ə m ə l ə g ə lm ə si il ə (cavanla ş mas ı ) ə laq ə dard ı r. Bunun hesab ı na populyasiya yüks ə k s ı xl ı ğ a çata bil ə r. N ə silverm ə v ə m ə hvolman ı n s ə viyy ə sinin d ə yi ş m ə si müv ə ə ti struktur dinamikas ı n ı , biokütl ə ni v ə bütövlükd ə senopopulyasiyan ı n f ə aliyy ə tini formala ş d ı r ı r. Bu d ə yi ş m ə l ə rin effektivliyinin h ə yata keçirilm ə sind ə populyasiyan ı n s ı xl ı ğ ı ə h ə miyy ə tli rol oynay ı r. S ı xl ı q qanunauy ğ un olaraq bitkinin böyüm ə intensivliyin ə , 63 toxumun m ə hsuldarl ı ğ ı n ı n v ə vegetativ böyüm ə nin v ə ziyy ə tin ə t ə sir göst ə rir: bununla yana ş ı , s ı xl ı ğ ı n artmas ı çarpaz tozlanman ı n ehtimal ı n ı yüks ə ldir. Bunun n ə tic ə sind ə s ı xl ı q yenid ə n b ə rpa prosesinin nizamlanmas ı faktoru kimi ç ı x ı ş edir. V.N.Sukaçov (1941) göst ə rmi ş dir ki, s ı xl ı q inki ş af ı n intensivliyin ə v ə ona uy ğ un olaraq ömrün uzunlu ğ una t ə sir göst ə rir. Birillik bitkil ə rd ə s ı xl ı q inki ş af ı tezl əş dirir, çoxillikl ə rd ə is ə onu yava ş ı d ı r. S ı xl ı ğ ı n böyük nizamlay ı c ı ə h ə miyy ə ti onun m ə hvolma (ölüm) s ə viyy ə sin ə t ə sirind ə t ə zahür olunur: s ı xl ı q artd ı qda m ə hv olma çoxal ı r. S ı xl ı qdan as ı l ı olan m ə hv olma (ölüm) d ə r ə c ə si h ə yat şə raiti yax ş ı la ş d ı qda daha da yüks ə lir (Sukaçov, 1928). Geni ş daipazonlu s ı xl ı qda onun m ə hvolma ğ a (ölüm ə ) t ə siri parabolik ə yrisi üzr ə gedir: a ş a ğ ı s ı xl ı qda xarici faktorlar ı n birba ş a t ə sir göst ə rm ə si n ə tic ə sind ə ölüm çoxal ı r, s ı xl ı q artd ı qda «qrup effektliyi» formala ş ı r, bu öldürücü t ə siri yum ş ald ı r, s ı xl ı q mü ə yy ə n h ə ddi keçdikd ə f ə rdl ə r bir-birin ə m ə hvedici t ə sir göst ə rdiyind ə n ölüm yenid ə n art ı r. S ı xl ı qdan as ı l ı olan ölüm (m ə hvolma) bitkil ə rd ə populyasiya tsikll ə rini nizamlay ı c ı yegan ə mexanizm deyildir. Bir s ı ra hallarda nizamlanma s ı xl ı qdan as ı l ı olan reproduksiya v ə ya h ə r iki mexanizmin birliyi ( ə laq ə si) vasit ə sil ə yerin ə yetirilir. Biokütl ə nin s ə viyy ə si s ı xl ı qdan as ı l ı olan böyüm ə v ə inki ş afla nizama sal ı n ı r. Son n ə tic ə d ə nizamlay ı c ı mexanizml ə rin ümumi c ə mi mü ə yy ə n növün senopopulyasiyas ı nda yerini v ə rolunu çoxnövlü bioloji sistemin – biogeosenozun strukturunda v ə funksiyas ı nda mü ə yy ə nl əş dirir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|