Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| D
ə st ə l ə r. Heyvanlar ı n müv ə ə ti c ə ml əş m ə si olub h ə r ə k ə tl ə rinin bioloji faydal ı müt əşə kkiliyini t ə zahür et- dirir. D ə st ə (sürü) növün h ə yat ı nda h ə r hans ı funksiyan ı n yerin ə yetirilm ə sini (dü ş m ə nd ə n mühafiz ə , yem ə ld ə etm ə k (miqrasiya) asanla ş d ı r ı r. D ə st ə il ə ya ş amaq qu ş lar v ə bal ı qlar aras ı nda geni ş yay ı lm ı ş d ı r, m ə m ə lil ə rd ə n is ə bir çox itl ə r üçün s ə ciyy ə vidir. D ə st ə l ə rd ə b ə nz ə tm ə (t ə qlidçilik) reaksiyas ı v ə qon ş udan oriyentir (s ə mt) götürm ə k güclü inki ş af etmi ş dir. H ə r ə k ə tl ə ri uy ğ unla ş d ı rmaq ( ə laq ə l ə ndirm ə k) üsuluna gör ə d ə st ə l ə r iki qrupa (kateqoriyaya) bölünür: 1) ekvipotensial – ayr ı -ayr ı üzvl ə rin dominantl ı ğ ı ayd ı n görünmür; 2) Liderli d ə st ə l ə r , burada heyvanlar bir v ə ya bir neç ə , ad ə t ə n t ə crüb ə li f ə rdl ə rin davran ı ş ı na gör ə istiqam ə t al ı r. Birinci tipd ə c ə ml əş m ə k ə sas ə n bal ı qlara aiddir, kiçik qu ş larda v ə köç ə ri ç ə yirtk ə l ə rd ə d ə mü ş ahid ə olunur. İ kinci d ə st ə tipin ə ad ə t ə n iri qu ş lar v ə m ə m ə lil ə rd ə rast g ə linir. Qu ş larda d ə st ə l ə r mövsümi köçm ə zaman ı , oturaq v ə köç ə ri formalarda is ə q ı ş yeml ə nm ə si dövründ ə formala ş ı r. D ə st ə l ə r yaratmaq köçm ə zaman ı koloniya hal ı nda yuva tik ə n v ə kollektiv yeml ə n ə n növl ə r ə xasd ı r. T ə k yuva quran v ə yeml ə n ə n növl ə r uçduqda d ə st ə ə m ə l ə g ə tirmir. Canavarlar q ı ş da qrup hal ı nda ova ç ı xd ı qda d ə st ə ə m ə l ə g ə tirir, bel ə halda onlar iri d ı rnaql ı heyvanlar ı n öhd ə sind ə n g ə lirl ə r. Sürü. D ə st ə y ə nisb ə t ə n sürü heyvanlar ı n daha uzun müdd ə t ə v ə daim c ə ml əş m ə sidir. Sürü qruplar ı nda növün h ə yat ı nda bütün ə sas funksiyalar (yem ə ld ə etm ə k, y ı rt ı c ı lardan mühafiz ə olunmaq, miqrasiya, çoxalma, balan ı t ə rbiy ə etm ə k v ə s.) yerin ə yetirilir. Sürünün t əş kil olunmas ı variantlar ı ndan biri – müv ə ə ti v ə ya nisbi daimi liderli qrup say ı l ı r. Liderl ə r sürü daxilind ə n f ə rdl ə r olub dig ə rl ə rinin diqq ə ti onlara c ə ml əş ir, onlar davran ı ş lar ı il ə yerl əş m ə istiqam ə tini, yeml ə nm ə yerini, y ı rt ı c ı lara qar ş ı reaksiyan ı v ə sürünün dig ə r xass ə l ə rini mü ə yy ə nl əş dirir. Liderin f ə aliyy ə ti bilavasit ə dig ə r f ə rdl ə ri özün ə tabe olma ğ a yön ə ldilm ə yib, sürünün daha t ə crüb ə li üzvü liderlik edir. M ə s ə l ə n, ş imal maral sürül ə rini ad ə t ə n ya ş l ı ba ş ç ı apar ı r. Böyük sürül ə rd ə d ə ail ə v ə ya ya ş qruplar ı c ə ml əş ir, onlar aras ı nda kontakt ( ə laq ə ) dig ə r analoji qruplar ı n üzvl ə ri aras ı ndak ı ə laq ə d ə n daha s ə mimi olur. Sürüdaxili qrupla ş malarda ümumi liderd ə n as ı l ı olmayan dominantl ı q – tabelik ə laq ə si t əşə kkül tap ı r. Ba ş ç ı – dominantlar müxt ə lif kollektiv funksiyas ı n ı yerin ə yetirir. At ilx ı s ı nda m ə s ə l ə n, ba ş ç ı h ə r ə k ə ti idar ə edir, sürünü t ə hlük ə d ə n uzaqla ş d ı r ı r, y ı rt ı c ı lardan qoruyur, davan ı saxlay ı r, daylaqlara v ə x ə st ə heyvanlara qay ğ ı göst ə rir v ə s. Mür ə kk ə b v ə ziyy ə td ə müxt ə lif növl ə rin ba ş ç ı lar ı k əş fiyyat apar ı r, sürüd ə n ayr ı laraq sonradan geri dönür v ə t ə hlük ə siz istiqam ə t mü ə yy ə nl əş dirir. Ba ş ç ı s ı olan qruplarda ba ş ver ə n münaqi şə ad ə t ə n onun i ş tirak ı il ə müxt ə lif növl ə rd ə müxt ə lif t ə cavüz d ə r ə c ə sin ə gör ə h ə ll olunur. Pavian (meymun cinsi) sürüsünd ə ba ş ç ı incitm ə yolu il ə , qalib ba ş ç ı s ı is ə çox vaxt qayda-qanunla, n ə z ə rl ə v ə ya ba ş ı n ı n i ş ar ə si il ə b ə rpa edir. 3.9. Populyasiyalar ı n dinamikas ı Populyasiyan ı n say ı n ı n ümumi d ə yi ş m ə si, dinamikas ı dörd hadis ə nin hesab ı na yaran ı r: do ğ um, ölüm, köçm ə , köçürülm ə . Do ğ um Populyasiyada vahid zaman ə rzind ə orqanizmin yeni f ə rdl ə rinin h ə yata g ə lm ə si hadis ə si, y ə ’ni do ğ um ə m ə l ə g ə lir. Yeni f ə rdl ə rin ə m ə l ə g ə lm ə si yumurtadan ç ı xma, toxumla cüc ə rm ə v ə bölünm ə yolu il ə ola bil ə r. Zaman vahidi ə rzind ə do ğ ulanlar ı n say ı sabit k ə miyy ə t olmay ı b populyasiyan ı n f ə rdl ə rinin ölçü v ə ya ş ı ndan, h ə m d ə 58 mühit şə raitind ə n as ı l ı olaraq d ə yi ş ir. (M ə mm ə dov, Suravegina, 2000). Do ğ um çox olduqda ə razi vahidin ə dü- şə n f ə rdl ə rin say ı artaraq s ı xl ı ğ ı yüks ə lir. Bu zaman ə razi, di ş il ə r v ə yem üstünd ə f ə rdl ə raras ı r ə qab ə t gücl ə nir. N ə tic ə d ə f ə rdl ə r aras ı nda ölüm hallar ı art ı r. Ölüm – vahid zaman ə rzind ə populyasiyada öl ə n f ə rdl ə rin say ı n ı göst ə rir. Ölüm d ə populyasiyada bir çox s ə b ə bd ə n f ə rdl ə rin genetik v ə fizioloji mük ə mm ə lliyind ə n (yararl ı ğ ı ndan), ə lveri ş siz fiziki mühit şə raitinin v ə y ı rt ı c ı , parazit, x ə st ə likl ə rin t ə sirind ə n as ı l ı d ı r. H ə r n ə slin h ə yat tsiklinin müxt ə lif m ə rh ə l ə l ə rind ə bu amill ə rin t ə sir gücü müxt ə lif olur. Bir generasiya f ə rdl ə rinin ham ı s ı bioloji ya ş h ə ddin ə çatmas ı v ə sonra q ı sa müdd ə td ə ölm ə si ideal hadis ə say ı l ı r. buna populyasiyan ı n minimal ölümü müvafiq g ə lir. T ə bi ə td ə tez-tez rast g ə lin ə n va- riant h ə yat ı n ı n erk ə n dövründ ə f ə rdl ə rin yüks ə k ölümü hesab olunur. Ya ş l ı formalar daha çox qorunmu ş v ə dö- zümlü olur. İ nsanlarda da bütün tarix boyu u ş aq ölümü yüks ə k olmu ş dur, son vaxtlar s ə hiyy ə nin inki ş af ı il ə ə la- q ə dar u ş aq ölümü azalm ı ş d ı r. Ölümün say ı artd ı qda populyasiyan ı n say ı azal ı r v ə bu zaman art ı m ı stimulla ş d ı - ran mexanizml ə r i şə dü ş ür. Stress azal ı r, cinsiyy ə t hormonlar ı n ı n s ə viyy ə si art ı r, do ğ um yüks ə lir. Bel ə likl ə , po- pulyasiyada onun say ı n ı optimalla ş d ı ran özünüt ə nziml ə m ə mexanizml ə ri mövcuddur. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|