Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cavan generativ bitkil ə r
- Ortaya ş l ı generativ bitkil ə r
- Qoca generativ bitkil ə r
- Senil bitkil ə r
- 3.6. Heyvanlarda populyasiyan ı n ya ş strukturu
| İ
mmatur bitkil ə r – yuvenil bitkid ə n ya ş l ı vegetativ bitkiy ə keçid ə lam ə tl ə r ə malikdir. Bunlarda çox vaxt zo ğ un budaqlanmas ı ba ş layaraq fotosintetik aparat ı n böyüm ə sin ə şə rait yarad ı r. Ya ş l ı vegetativ bitkil ə rd ə yeralt ı v ə yerüstü orqanlar ı n strukturunda növün h ə yati formas ı üçün tipik ə lam ə tl ə r meydana g ə lir v ə vegetativ üzvün qurulu ş u ə sas ə n generativ v ə ziyy ə t ə uy ğ un g ə lir, lakin h ə l ə reproduktiv orqanlar yoxdur. Bitkinin generativ dövr ə keçm ə si t ə kc ə çiç ə k v ə meyv ə l ə rin peyda olmas ı il ə deyil, h ə m d ə orqanizmin d ə rin daxili biokimy ə vi v ə fizioloji qurulmas ı il ə t ə yin olunur. Cavan generativ bitkil ə r – çiç ə kl ə yir, meyv ə ə m ə l ə g ə tirir, ya ş l ı struktur formala ş mas ı n ı n yekunla ş mas ı gedir. B ə zi ill ə rd ə çiç ə kl ə m ə d ə fasil ə d ə ola bil ə r. Ortaya ş l ı generativ bitkil ə r – ad ə t ə n ə n yüks ə k böyüm ə h ə ddin ə çat ı r, h ə r il böyük art ı m v ə toxum m ə hsulu verir. Qoca generativ bitkil ə r – reproduktiv funksiyas ı k ə skin a ş a ğ ı dü ş ür, zo ğ verm ə v ə kökl ə rin inki ş af ı prosesi z ə ifl ə yir. M ə hvolma prosesl ə ri yenid ə nyaranma prosesl ə rini üst ə l ə yir, dezinteqrasiya gücl ə nir. Qoca vegetativ (subsenil) bitkil ə rd ə toxumverm ə nin (meyv ə verm ə ) dayanmas ı , ə z ə m ə tliyi a ş a ğ ı dü ş ür, destruktiv prosesl ə r gücl ə nir, zo ğ v ə kök sistemi aras ı ndak ı ə laq ə l ə r z ə ifl ə yir, h ə yati formalar ı n b ə sitl əş m ə si n ə z ə r ə çarpa bil ə r, immatur tipli yarpaqlar peyda olur. Senil bitkil ə r – son d ə r ə c ə z ə if olmas ı , ölçül ə rinin azalmas ı , b ə rpa olunduqda az miqdarda zo ğ un olmas ı il ə s ə ciyy ə l ə nir, b ə z ə n – yuvenil ə lam ə tl ə r görünür (yarpaqlar ı n formas ı , zo ğ lar ı n xarakteri v ə s.). Ölmü ş f ə rdl ə r senil v ə ziyy ə tin son d ə r ə c ə t ə zahürüdür, bu zaman bitkid ə t ə kc ə ayr ı -ayr ı canl ı toxumalar qal ı r. Populyasiyan ı n f ə rdl ə rinin ya ş v ə ziyy ə tin ə gör ə bölünm ə si onun ya ş spektri adlan ı r. O, müxt ə lif ya ş s ə viyy ə l ə rinin nisb ə tini ə ks etdirir. Senopopulyasiya ə g ə r bütün ya ş qruplar ı ndan (v ə ya ona yax ı n) ibar ə t olarsa, (konkret növl ə rin b ə zi ya ş v ə ziyy ə tl ə ri, m ə s ə l ə n, immatur, subsenil, yuvenil t ə zahür etm ə y ə d ə bil ə r) ona normal senopopulyasiya deyilir. Bel ə populyasiya as ı l ı olmay ı b toxum v ə vegetativ yolla özünü saxlama qabiliyy ə tin ə malikdir. Bel ə 53 populyasiyada bu v ə ya dig ə r ya ş qrupu üstünlük ed ə bil ə r. Bununla ə laq ə dar olaraq cavan, ortaya ş l ı v ə qoca (ya ş l ı ) normal senopopulyasiyalar ayr ı l ı r. Senopopulyasiyan ı n ya ş strukturu ə sas ə n növün bioloji xüsusiyy ə tl ə ri il ə toxumverm ə nin - meyv ə verm ə nin dövriliyi, m ə hsuldar toxumlar ı n v ə vegetativ rü ş eyml ə rin say ı , toxumlar ı n biti ş faizinin qalma müdd ə ti, f ə rdl ə rin bir ya ş qrupundan dig ə rin ə keçm ə sür ə ti, klon ə m ə l ə g ə lm ə qabiliyy ə ti v ə b.) t ə yin olunur. Göst ə ril ə n bütün bioloji xüsusiyy ə tl ə rin t ə zahürü ə traf mühit şə raitind ə n as ı l ı d ı r. Bir senopopulyasiyan ı n f ə rdl ə rinin inki ş af ı v ə bir ya ş qrupundan dig ə rin ə keçm ə sür ə ti müxt ə lif intensivlikd ə ola bil ə r. Normal inki ş afla, y ə ni ya ş v ə ziyy ə tl ə ri biri dig ə rini adi ard ı c ı ll ı qla ə v ə z etm ə si il ə müqayis ə d ə inki ş af tezl əşə v ə gecik ə bil ə r, ayr ı -ayr ı ya ş v ə ziyy ə tl ə ri s ı radan ç ı xa bil ə r, t ə krar sükutluq ba ş laya bil ə r, f ə rdl ə rin bir hiss ə si cavanla ş a v ə ya m ə hv ola bil ə r. Bir s ı ra ç ə m ə n, me şə , bozq ı r növl ə ri istixanada v ə ya ə kinl ə rd ə yax ş ı aqrotexniki fonda bec ə rildikd ə öz ontogenezl ə rini q ı sald ı r, m ə s ə l ə n, ç ə m ə n topalotu v ə çobantoxma ğ ı 20-25 ild ə n 4 il ə q ə d ə r, yaz gülülü (xoruzgülü) 100-d ə n 10-15 il ə q ə d ə r v ə s. Dig ə r bitkil ə r is ə şə rait yax ş ı la ş d ı qda (m ə s. adi zir ə ) ontogenez uzana bil ə r. Quraql ı q ill ə rind ə v ə intensiv otarma zaman ı senopopulyasiyan ı n ayr ı -ayr ı ya ş v ə ziyy ə tl ə ri s ı radan ç ı x ı r, b ə zi növl ə ri vaxts ı z senil v ə ziyy ə tin ə keçir, b ə zi növl ə rin is ə cavan v ə yeti ş mi ş generativ f ə rdl ə rind ə çiç ə kl ə m ə fasil ə ver ə r ə k el ə bil ki, cavanla ş ı r v ə ontogenezini uzad ı r. Ya ş spektri yaln ı z xarici şə raitl ə deyil, h ə m d ə növün reaktivliyind ə n v ə davaml ı ğ ı ndan as ı l ı olaraq t ə r ə ddüd edir. Otarmaya qar ş ı bitkil ə rd ə müxt ə lif mane ə l ə r olur: otarmada b ə zi bitkil ə rd ə cavanla ş ma ba ş verir, bel ə ki, qocalma h ə ddin ə çatmam ı ş m ə hv edilir (m ə s. yov ş an), dig ə rind ə is ə b ə rpa a ş a ğ ı dü ş düyünd ə n senopopulyasiyan ı n qocalmas ı na s ə b ə b olur (m ə s. bozq ı r növü Ledebur çil ə otu). B ə zi növl ə rd ə areal ı n bütün sah ə sind ə geni ş diapazon şə raitind ə normal senopopulyasiyalar ya ş strukturunun ə sas ə lam ə tl ə rini saxlay ı r (m ə s. adi göyrü ş , dov ş antopal ı , ç ə m ə n topal ı v ə s.). Bel ə ya ş spektri ə sas ə n növün bioloji xass ə l ə rind ə n as ı l ı olub baza spektri adlan ı r. Baza spektri ə n çox davaml ı qrupla ş malarda edifikator növl ə rin senopopulyasiyalar ı na xasd ı r. F ə rdl ə r n ə q ə d ə r böyük olarsa, onun mühit ə v ə qon ş u bitkil ə r ə t ə siri geni ş sferd ə olur. Ə g ə r senopopulyasiyan ı n ya ş spektrind ə ya ş l ı vegetativ f ə rdl ə r, cavan v ə ortaya ş l ı generativ f ə rdl ə r üstünlük t əş kil ed ə rs ə , bütün populyasiya bütövlükl ə dig ə rl ə ri aras ı nda davaml ı v ə ziyy ə t tutacaqd ı r. Bel ə likl ə , senopopulyasiyan ı n t ə kc ə say ı deyil, h ə mçinin ya ş spektri onun v ə ziyy ə tini v ə xarici mühitin d ə yi şə n şə raitin ə uy ğ unla ş mas ı n ı ə ks etdirir v ə biosenozda növün mövqeyini t ə yin edir. 3.6. Heyvanlarda populyasiyan ı n ya ş strukturu Növün çoxalma xüsusiyy ə tl ə rind ə n as ı l ı olaraq populyasiyan ı n üzvl ə ri bir v ə ya müxt ə lif generasiyaya m ə nsub ola bil ə r. Bir generasiyada olduqda bütün f ə rdl ə r ya ş a gör ə yax ı n olur v ə h ə yat tsiklinin növb ə ti m ə rh ə l ə l ə ri t ə xmin ə n eyni vaxtda keçir. Qeyri sürülü ç ə yirtk ə l ə rin çox növl ə rinin çoxalmas ı yumurtalardan ilkin ya ş l ı sürf ə l ə r peyda olur. Sürf ə l ə rin n ə silverm ə si mikroiqlim v ə dig ə r şə raitl ə rin t ə sirind ə n bir q ə d ə r l ə ngiyir, lakin bütövlükd ə kifay ə t q ə d ə r birg ə keçir. Bu vaxt populyasiya yaln ı z ayr ı -ayr ı f ə rdl ə rin bir b ə rab ə rd ə inki ş af etm ə m ə sil ə ə laq ə dar populyasiyada eyni vaxtda yana ş ı ya ş lar ı n sürf ə l ə rin ə d ə rast g ə lin ə bil ə r, lakin bütün populyasiya t ə dric ə n imaginal v ə ziyy ə t ə keçir v ə yay ı n sonunda yaln ı z ya ş l ı yar ı myeti ş mi ş formalardan ibar ə t olur. Eyni vaxtda ya ş ayan müxt ə lif generasiyal ı növl ə ri iki qrupa bölm ə k olar: h ə yat ı nda bir d ə f ə v ə d ə f ə l ə rl ə artan. May böc ə yinin di ş il ə ri yazda yumurta qoyduqdan sonra tezlikl ə m ə hv olur. Sürf ə l ə r torpaqda inki ş af edir v ə dördüncü ilind ə pupla ş ı r. Populyasiyada eyni vaxtda dörd generasiyan ı n nümay ə nd ə l ə ri i ş tirak edir, onlar ı n h ə r biri özünd ə n ə vv ə lkind ə n sonrak ı ili peyda olur. İ lb ə il bir generasiya özünün h ə yat tsiklini ba ş a vurur v ə yenisi g ə lir. Bel ə populyasiyada ya ş qruplar ı d ə qiq fasil ə l ə rl ə ayr ı l ı r. T ə krar çoxalan növl ə rin populyasiyalar ı n ı n ya ş strukturu daha da mür ə kk ə bdir. Bu zaman iki k ə nar v ə ziyy ə t mümkündür: 1) ya ş l ı v ə ziyy ə td ə h ə yat uzun sürmür v ə 2) ya ş l ı f ə rdl ə r uzun ya ş ayaraq d ə f ə l ə rl ə çoxal ı r. Birinci halda h ə r il populyasiyan ı n böyük hiss ə si ə v ə z olunur. Onun say ı sabit deyil v ə növb ə ti n ə silverm ə üçün ə lveri ş siz olan ayr ı -ayr ı ill ə rd ə k ə skin d ə yi şə bil ə r. Populyasiyan ı n ya ş strukturu güclü d ə yi şə bil ə r. İ kinci halda populyasiyan ı n müxt ə lif n ə sill ə rinin mövcud oldu ğ u nisb ə t ə n davaml ı (sabit) strukturu ə m ə l ə g ə lir. Bel ə ki, Hindistan fill ə ri 8-12 ya ş ı nda cinsi yeti ş k ə nliy ə çat ı r v ə 60-70 il ya ş ay ı r. Di ş il ə r dörd ild ə bir, nadir halda iki bala verir. Sürüd ə ad ə t ə n müxt ə lif ya ş l ı fill ə r 80%, cavanlar is ə 20% olur. 54 Yüks ə k n ə silverm ə qabiliyy ə ti olan növl ə rd ə ya ş qruplar ı müxt ə lif ola bil ə r, lakin populyasiyan ı n ümumi strukturu h ə mi şə kifay ə t q ə d ə r mür ə kk ə b qal ı r, bura müxt ə lif n ə sill ə rin nümay ə nd ə l ə ri v ə onlar ı n müxt ə lif ya ş l ı n ə sill ə ri d ə daxil olur. Heyvanlar ı n t ə bii populyasiyalar ı n ı n insan t ə r ə find ə n istismar ı zaman ı onlar ı n ya ş strukturunun uçotu mühüm ə h ə miyy ə t da ş ı y ı r. H ə r il çoxlu art ı m ver ə n növl ə rin populyasiyas ı n ı n xeyli hiss ə sini götürdükd ə onlar ı n say ı n ı n azalmas ı na t ə hlük ə yaranm ı r. Mür ə kk ə b ya ş strukturuna malik olan populyasiyan ı n çoxlu ya ş l ı f ə rdl ə ri m ə hv edil ə rs ə , onun b ə rpas ı n ı olduqca l ə ngid ə r. M ə s ə l ə n, ikinci ili yeti ş k ə nliy ə çatan Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|