45
Torpaq litosferin
ə
ks
ə
r süxurlar
ı
kimi adi b
ə
rk cisim olmay
ı
b b
ə
rk hiss
ə
cikl
ə
ri hava v
ə
su il
ə
ə
hat
ə
l
ə
n
ə
n
mür
ə
kk
ə
b üçfazal
ı
sistemdir. Onun bo
ş
luqlar
ı
qaz qar
ı
ş
ı
qlar
ı
v
ə
su m
ə
hsullar
ı
il
ə
doldu
ğ
u üçün orada bir çox
mikro v
ə
makroorqanizml
ə
rin h
ə
yat
ı
üçün
ə
lveri
ş
li olan olduqca müxt
ə
lif
şə
rait yaranm
ı
ş
d
ı
r.
Yerüstü havaya nisb
ə
t
ə
n torpaqda temperatur d
ə
yi
ş
k
ə
nliyi hamarlanm
ı
ş
(mülayiml
əş
dirilmi
ş
), qrunt suyu-
nun mövcudlu
ğ
u v
ə
ya
ğ
ı
nt
ı
lar
ı
n hopmas
ı
su
ehtiyat
ı
yaradaraq, su v
ə
yerüstü mühit aras
ı
nda rütub
ə
tlilik rejimini
t
ə
min edir. Torpaqda bitki qal
ı
qlar
ı
n
ı
n v
ə
ölmü
ş
heyvanlar
ı
n üzvi v
ə
mineral madd
ə
l
ə
ri toplan
ı
r. Bütün bunlar
torpaqda h
ə
yat
ı
n dol
ğ
unlu
ğ
unu t
ə
yin edir.
Torpaqda yerüstü bitkil
ə
rin kök sistemi yerl
əş
ir. Torpaqda bitki, göb
ə
l
ə
k, külli miqdarda göy-ya
ş
ı
l, ya
ş
ı
l,
sar
ı
-ya
ş
ı
l yosunlar (2000 növd
ə
n art
ı
q) m
ə
skunla
ş
ı
r. Onlar h
ə
m torpa
ğ
ı
n s
ə
thind
ə
, h
ə
m d
ə
üst qatlar
ı
nda
ya
ş
ayaraq üzvi madd
ə
l
ə
ri fotosintez edir, torpa
ğ
ı
oksigenl
ə
z
ə
nginl
əş
dirir, göy-ya
ş
ı
l yosunlar
ı
n b
ə
zi növl
ə
ri is
ə
havadan azotu fiks
ə
edir. Burada h
ə
m d
ə
çoxlu
miqdarda saprofit göb
ə
l
ə
kl
ə
r inki
ş
af edir. Bir qram qara torpaq-
da 10 milyarda (b
ə
z
ə
n art
ı
q), yaxud 10t//ha-d
ə
k canl
ı
orqanizml
ə
r olur, sporlu-sporsuz bakteriyalar, ibtidail
ə
r,
aktinomisetl
ə
r
ə
t
ə
sadüf edilir. Bütün bu canl
ı
orqanizml
ə
r torpaq üçün onun cans
ı
z komponentl
ə
ri kimi xarakte-
rikdir. B.
İ
.Vernadski torpa
ğ
ı
t
ə
bi
ə
tin biokos cismin
ə
aid edir v
ə
orada h
ə
yat
ı
n dol
ğ
unlu
ğ
unu canl
ı
orqanizml
ə
rin
olmas
ı
il
ə
izah edir.
Torpaq litosferin süxurlar
ı
ndan bitkil
ə
r
ə
h
ə
yat, heyvanlara v
ə
insana qida ver
ə
n münbitliyi il
ə
f
ə
rql
ə
nir.
Torpa
ğ
ı
n münbitliyi – onun bitkil
ə
r t
ə
r
ə
find
ə
n m
ə
nims
ə
nil
ə
n qida madd
ə
l
ə
ri, rütub
ə
tlik v
ə
s. il
ə
t
ə
minetm
ə
v
ə
m
ə
hsulverm
ə
qabiliyy
ə
tidir. Torpa
ğ
ı
n münbitliyi iki cür olur: t
ə
bii (potensial) v
ə
süni (effektiv). T
ə
bii münbitlik
t
ə
bii
ekoloji faktorlar v
ə
torpaq
ə
m
ə
l
ə
g
ə
tir
ə
n prosesl
ə
rin kombinasiyas
ı
ndan v
ə
qar
ş
ı
l
ı
ql
ı
t
ə
sirind
ə
n as
ı
l
ı
olur.
Süni münbitlik insanlar
ı
n torpa
ğ
a aqronomik t
ə
sirind
ə
n yarad
ı
l
ı
r. T
ə
bii münbitlik sabit xass
ə
deyil, dinamik
xass
ə
dir v
ə
torpaqdan s
ə
m
ə
r
ə
li istifad
ə
olunduqda onun münbitliyi daha da arta bil
ə
r.
M
ə
lum oddu
ğ
u kimi, torpaq b
ə
rk, maye v
ə
qaz
şə
killi komponentl
ə
rd
ə
n ibar
ə
t olub özünd
ə
canl
ı
makro v
ə
mikroorqanizml
ə
ri c
ə
ml
əş
dirir (bitki v
ə
heyvan).
B
ə
rk komponentl
ə
r torpaqda üstünlük t
əş
kil edib mineral v
ə
üzvi hiss
ə
l
ə
rd
ə
n ibar
ə
tdir. Torpa
ğ
ı
n üzvi
hiss
ə
si mür
ə
kk
ə
b üzvi madd
ə
say
ı
lan
humusdan ibar
ə
tdir. Humus torpa
ğ
ı
n bitki v
ə
heyvan qal
ı
qlar
ı
n
ı
n fiziki-
biokimy
ə
vi çevrilm
ə
si n
ə
tic
ə
sind
ə
ə
m
ə
l
ə
g
ə
l
ə
n tünd r
ə
ngli üzvi hiss
ə
sidir. Humusun t
ə
rkibin
ə
humin tur
ş
ular
ı
(torpa
ğ
ı
n m
ə
hsuldarl
ı
ğ
ı
üçün
ə
n vacib olan) v
ə
fulfotur
ş
ular daxildir. Humusda mikroorqanizml
ə
rin köm
ə
yi il
ə
bitkil
ə
rin ala bildiyi
ə
sas qida elementl
ə
ri (azot, fosfor, kükürd, karbon v
ə
s.) vard
ı
r. Humus torpa
ğ
ı
n
m
ə
hsuldarl
ı
ğ
ı
n
ı
art
ı
r
ı
r, onun bioloji aktivliyini yüks
ə
ldir. Torpaqda humusun miqdar
ı
faizin onda bir hiss
ə
sind
ə
n
20-25%-
ə
çat
ı
r. Qaratorpaq humusla
ə
n z
ə
ngin v
ə
ə
n münbit torpaq hesab olunur.
Torpa
ğ
ı
n
maye komponenti müxt
ə
lif v
ə
ziyy
ə
tl
ə
rd
ə
ola bil
ə
r: 1) azad(qravitasiya) su –
torpa
ğ
ı
n daha iri m
ə
sam
ə
l
ə
rini tutaraq öz a
ğ
ı
rl
ı
q qüvv
ə
si il
ə
t
ə
dric
ə
n a
ş
a
ğ
ı
s
ı
z
ı
r; 2)
ə
laq
ə
li (hiqroskopik v
ə
p
ə
rd
ə
suyu) su – torpaq hiss
ə
cikl
ə
rinin s
ə
thi il
ə
möhk
ə
m adsorbsiya olunaraq onlar
ı
n üz
ə
rind
ə
p
ə
rd
ə
ə
m
ə
l
ə
g
ə
tirir; 3) kapilyar su-kiçik m
ə
sam
ə
l
ə
ri tutaraq orada müxt
ə
lif istiqam
ə
tl
ə
rd
ə
h
ə
r
ə
k
ə
t ed
ə
bil
ə
r; 4) buxar suyu –
torpaq havas
ı
n
ı
n t
ə
rkibind
ə
olur. Bitkinin kök sistemi üçün
ə
n asan istifad
ə
oluna bil
ə
n (
ə
lveri
ş
li) azad v
ə
kapi-
lyar, ç
ə
tin istifad
ə
oluna bil
ə
n
ə
laq
ə
li (p
ə
rd
ə
) su formas
ı
hesab olunur, buxar hal
ı
nda olan su is
ə
böyük rol
oynam
ı
r. Torpaqda olan bütün su kütl
ə
sinin, torpa
ğ
ı
n b
ə
rk komponentl
ə
rinin kütl
ə
sin
ə
olan nisb
ə
ti (faizl
ə
)
Dostları ilə paylaş: