Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Torpa ğ ı n meqafaunas ı
| me-
zofauna adlanan qrupda birl əş ir. Torpaq mezofaunas ı n ı n nümay ə nd ə l ə rinin ölçül ə ri millimetrin onda bir hiss ə sind ə n 2-3 mm- ə q ə d ə r olur. Bu qrupa ə sas ə n bu ğ umayaql ı lar, g ə n ə l ə rin bir s ı ra qruplar ı , ilk qanads ı z h əşə ratlar, qanadl ı h əşə ratlar ı n x ı rda növl ə ri v ə s. daxildir. Onlar ı n xüsusi qaz ı ma ğ a (e ş m ə y ə ) uy ğ unla ş ma üzvl ə ri yoxdur. Onlar torpaq bo ş luqlar ı n ı n divarlar ı il ə sonluqlar ı n ı n köm ə yi il ə v ə ya qurd şə killi q ı vr ı laraq sürünürl ə r. Su buxarlar ı il ə doymu ş torpaq havas ı onlara örtükl ə ri il ə t ə n ə ffüs etm ə y ə imkan yarad ı r. Bir çox növl ə rin traxeya sistemi yoxdur. Bel ə heyvanlar quruma ğ a qar ş ı çox h ə ssasd ı rlar. Havan ı n rütub ə tliyinin d ə yi ş m ə sind ə n qorunmaq üçün ə sas üsul torpa ğ ı n d ə rinliyin ə do ğ ru h ə r ə k ə t etm ə kdir. Lakin torpaq bo ş luqlar ı il ə h ə r ə k ə t etm ə k d ə rinliy ə do ğ ru miqrasiyan ı m ə sam ə l ə rin diametrl ə rinin kiçilm ə si m ə hdudla ş d ı r ı r, odur ki, torpaq bo ş luqlar ı il ə yaln ı z ə n kiçik növl ə r üçün mümkün olur. Mezofaunan ı n bir q ə d ə r iri nümay ə nd ə l ə ri torpaq havas ı nda n ə mliyin a ş a ğ ı dü ş m ə sin ə dözm ə k üçün b ə zi uy ğ unla ş malara malikdir: bunlardan b ə d ə nd ə qoruyucu pulcuqlar ı qism ə n su, hava keçirm ə y ə n örtükl ə ri, t ə n ə ffüsü t ə min ed ə n primitiv sistemli epikutikula il ə ba ş dan- ba ş a qal ı ndivarl ı zirehi göst ə rm ə k olar. Torpaq su il ə bas ı ld ı qda mezefaunan ı n nümay ə nd ə l ə ri h ə yat ı n ı havan ı n qovuqcuqlar ı nda keçirir. Hava heyvanlar ı n tükl ə v ə pulcuqlarla örtülü sukeçirm ə y ə n b ə d ə nl ə rinin ə traf ı nda y ı ğ ı laraq saxlan ı l ı r. Havan ı n qovuqcuqlar ı x ı rda heyvanlar üçün özün ə m ə xsus «fiziki q ə ls ə m ə » v ə zif ə sini görür. Torpa ğ ı n mikro v ə mezofaunas ı n ı n nümay ə nd ə l ə ri torpaq donu ş lu ğ unu keçirm ə k qabiliyy ə tin ə malikdirl ə r, bel ə ki, növl ə rin ə ks ə riyy ə ti donma ğ a m ə ruz qalan qatlardan a ş a ğ ı ya keç ə bilmir. B ə d ə nl ə rinin ölçül ə ri 2...20 mm olan torpaq heyvanlar ı makrofaunan ı n nümay ə nd ə l ə ri say ı l ı r. Bura h əşə ratlar ı n sürf ə l ə ri, çoxayaql ı lar, enxitreidl ə r, torpaq so ğ ulcanlar ı v ə s. daxildir. Torpaq onlar üçün s ı x mühit olub h ə r ə k ə t etm ə l ə rin ə böyük mexaniki müqavim ə t göst ə rir. Bu nisb ə t ə n iri formalar torpa ğ ı n hiss ə cikl ə rini aralayaraq onun t ə bii bo ş luqlar ı n ı geni ş l ə ndirm ə k, yaxud yeni izl ə r (yollar) açmaq yolu il ə h ə r ə k ə t edirl ə r. H ə r iki h ə r ə k ə t üsulu heyvanlar ı n xarici qurulu ş unda iz burax ı r. Qaz ı ma (e ş m ə ) yolu il ə h ə r ə k ə t etm ə m ə k yaln ı z b ə d ə nl ə ri kiçik en k ə siy ə malik olan növl ə r üçün xasd ı r, ə yri-üyrü yollarla güclü q ı vr ı lma qabiliyy ə tin ə malikdir (çoxayaql ı lar, geofill ə r). B ə d ə nl ə rinin divarlar ı il ə t ə zyiq göst ə rm ə k hesab ı na torpaq hiss ə cikl ə rini aralayaraq h ə r ə k ə t ed ə nl ə rd ə n torpaq so ğ ulcanlar ı , uzunayaql ı lara aid milç ə yin sürf ə l ə rini v ə b. göst ə rm ə k olar. Bir çox növl ə r torpaqda ekoloji c ə h ə td ə n s ə rf ə li h ə r ə k ə t tipi uy ğ unla ş mas ı (qaz ı ma v ə arxas ı nca yolu ba ğ lama) inki ş af etmi ş dir. Qaz ı ma torpa ğ ı yum ş altmaq v ə hiss ə cikl ə rini kürüm ə k yolu il ə apar ı l ı r. Bura müxt ə lif h əşə ratlar ı n sürf ə l ə ri aiddir. Bu orqanizml ə rin b ə d ə nind ə qaz ı ma v ə kürüm ə k üçün xüsusi uy ğ unla ş malar olur. Haqq ı nda dan ı ş ı lan ekoloji qrupun ə ks ə r növl ə rind ə qaz mübadil ə si xüsusi t ə n ə ffüs orqanlar ı n ı n köm ə yi il ə yerin ə yetirilir, lakin bununla yana ş ı , qaz mübadil ə si örtük vasit ə sil ə tamamlan ı r. B ə zi növl ə r yaln ı z d ə risi il ə (m ə s. torpaq so ğ ulcan ı , enxitreid) t ə n ə ffüs edir. Torpaqe şə n (yere şə n) heyvanlar ə lveri ş siz v ə ziyy ə t ba ş verdikd ə qatlardan ç ı x ı rlar. Quraql ı q vaxt ı v ə q ı ş a yax ı n onlar daha d ə rin qatlarda, yerin s ə thind ə n bir neç ə on santimetrd ə konsentrasiya olunur. Torpa ğ ı n meqafaunas ı – ə sas ə n m ə m ə lil ə rd ə n ibar ə t olub iri yere şə nl ə rdir. Bir s ı ra növl ə r bütün h ə yat ı n ı torpaqda keçirir (Avrasiyada – korsiçan, sokor, köst ə b ə k; Afrikada – q ı z ı lköst ə b ə k; Avstraliyada – kis ə li köst ə b ə k). Onlar torpaqda yollar v ə yuvalar sistemi qaz ı rlar. Bu heyvanlar ı n xarici görk ə mi v ə anatomik xüsusiyy ə tl ə ri yeralt ı e ş m ə h ə yat t ə rzin ə uy ğ unla ş man ı ə ks etdirir. Onlar inki ş afdan qalma gözl ə r ə , q ı sa bo ğ azl ı kompakt, dal ğ al ı b ə d ə n ə , q ı sa s ı x x ə z d ə riy ə , möhk ə m d ı rnaql ı güclü qaz ı c ı sonlu ğ a malikdirl ə r. Torpa ğ ı n meqafaunas ı na c ə nub yar ı mqütbünd ə tropikada m ə skunla ş an iri oliqoxetl ə r, xüsusil ə Megascolecidae f ə sil ə sind ə n olan nümay ə nd ə l ə ri aiddir. Onlardan ə n böyüyü Avstaliya Megascolides australis olub uzunlu ğ u 2,5, b ə z ə n 3 m- ə çat ı r. Torpa ğ ı n daimi sakinl ə rind ə n ba ş qa iri heyvanlardan yuvalarda ya ş ayan böyük ekoloji qrupu (marmot, sünbülq ı ran, dov ş an, porsuq, ə r ə bdov ş an ı v ə b.) ay ı rmaq olar. Onlar yerin üz ə rind ə qidalan ı r, lakin torpaqda 48 çoxal ı r, q ı ş lay ı r, istirah ə t edir, t ə hlük ə d ə n qorunur. Bir s ı ra dig ə r heyvanlar da bu yuvalardan istifad ə edir, bura- da ə lveri ş li mikroiqlim tap ı r v ə dü ş m ə nind ə n gizl ə nirl ə r. Bir s ı ra ekoloji xüsusiyy ə tl ə rin ə gör ə torpaq su v ə yerüstü aral ı q mühit hesab olunur. Torpa ğ ı su il ə yax ı nla ş d ı ran c ə h ə tl ə r onun temperatur rejimi, oksigenin azl ı ğ ı , torpaq havas ı n ı n su buxarlar ı il ə doymas ı v ə suyun müxt ə lif formalarda mövcudlu ğ u, torpaq m ə hlulunda duzlar ı n v ə üzvi madd ə l ə rin olmas ı d ı r. Torpa ğ ı hava mühiti il ə yax ı nla ş d ı ran torpaq havas ı n ı n mövcudlu ğ u, üst qatlar ı n quruma t ə hlük ə si v ə tem- peratur rejiminin kifay ə t q ə d ə r k ə skin d ə yi ş m ə sidir. Heyvanlar ı n ya ş ama mühiti kimi torpa ğ ı n aral ı q ekoloji xass ə l ə rin ə ə sas ə n ehtimal etm ə k olar ki, torpaq, heyvanat al ə minin t ə kamülünd ə mühüm rol oynam ı ş d ı r. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|