Qərib Məmmədov

 
373
səhrasını əhatə edir. 
Cənub yarımkürəsində Avstraliya materikinin cənub sahil zolağını və Avstraliya dağlarının qərb yamacını 
əhatə edən  Avstraliya  kserofit-meşə  və kolluqlu-bozqır vilayəti yerləşmişdir. Cənub yarımkürəsində Kalaxari 
səhrasını  cənubdan  əhatələyən  Cənubi Afrika vilayəti, Paraqvay və Uruqvayın rütubətli subtropikləri ilə And 
dağlarının yarımsəhraları arasında yerləşmiş Cənubi Amerika vilayətini göstərə bilərik. 
Qeyd edilən vilayətlərin torpaq örtüyündə iki torpaq zonasını göstərə bilərik: qəhvəyi və boz-qəhvəyi; hər 
iki zonanın daxilində subtropik qara torpaqlar yayılmışdır. 
Kserofit meşələrin qəhvəyi torpaqlarının genetik xüsusiyyətləri bir sıra tədqiqatçılar (L.İ.Prasolov, 
S.A.Zaxarov, İ.P.Gerasimov, H.Ə.Əliyev, E.M.Salayev, Ş.G.Həsənov) tərəfindən öyrənilmişdir. 
Qəhvəyi torpaqlar dəyişkən-rütubətli,  əsasən də yayı quru və  qışı rütubətli keçən subtropik iqlim və 
yuyulmayan su rejimi şəraitində formalaşmışdır. Səciyyəvi bitki örtüyü xüsusi subtropik bitkilərdən, palıd, 
ardıc, püstə və s. ibarət alçaq boylu kserofit meşələrdir. Əgər bu meşələrdə həmişəyaşıl ağaclar üstünlük təşkil 
edirsə, onları makvis, yarpağı tökən bitkilər təşkil edirsə, şiblək adlandırırlar. Bu seyrək meşələrdə həmişə taxıllı 
tərkibli ot bitkiləri inkişaf etmiş olur. Torpağa daxil olan  üzvi qalıqların əsas hissəsi onların hesabınadır. 
Qəhvəyi torpaqlarda ilin rütubətli dövründə illitli-montmorillonitli törəmə mineralların yaranması ilə 
müşahidə olunan aşınma prosesi baş verir. Bu zaman əmələ  gəlmiş asan həll olan duzlar tamamilə profildən 
kənar olduğu halda kalsium və maqnezium karbonatları illüvial-karbonatlı horizont əmələ gətirir. 
Qəhvəyi torpaqlarda humus horizontunun qalınlığı 40-45 sm, humusun miqdarı isə 4-7% -dir. Humusun 
tərkibində humat birləşmələri üstünlük təşkil edir. Humus horizontu tünd-qəhvəyi və ya qəhvəyi rəngdədir; 
onun təbiəti axıra kimi öyrənilməmişdir. Bütün qəhvəyi torpaqlar ağır gillicəlidir. Lil fraksiyaları profil boyunca 
ya bərabər  şəkildə paylanmış, ya da 20-40 sm-dən etibarən tədricən artır.
 
Torpaq profilinin ortasında lil 
hissəciklərinin bu cür artımı podzollaşma və lessivaj prosesi ilə əlaqədar olmayıb, nəmliyin profil boyu bərabər 
paylanması səbəbindən torpaqdaxili aşınmanın intensiv getməsi ilə bağlıdır. Qəhvəyi torpaqların ümumi sahəsi 
160 mln.ha olub, bu torpaqlar düzən və dağlıq ərazilərdə yayılmışlar. 
Boz-qəhvəyi torpaqlar sərbəst tip kimi ilk dəfə A.N.Rozanov tərəfindən ayrılmışdır. Əvvəllər bu torpaqları 
şabalıdı torpaqlarla eyniləşdirirdilər. Halbuki onlar şabalıdı torpaqlardan kəskin şəkildə fərqlənir. 
Boz-qəhvəyi torpaqlar da qəhvəyi torpaqlar kimi dəyişkən-rütubətlənmə, lakin bir qədər quru və 
yağıntıların az düşdüyü  şəraitdə formalaşır. Bitki örtüyünün vegetasiya dövrü qış-yaz dövrünə  təsadüf edən 
kolluqlu subtropik bozqırlarla təmsil olunmuşdur. Belə ki, bu zonada qış nisbətən isti, adətən, qarsız, yay isə 
sürəkli, isti və quru olur. 
Maksimal yağıntılar qış vaxtı düşür və bu zaman torpaq profili tamam islanır və asan həll olan duzlardan 
yuyulur. Kalsium və maqnezium karbonatları, əksinə, torpağın bütün horizontlarında olub, bəzən aşağı qatlarda 
konkresiyalar  əmələ  gətirir. Boz-qəhvəyi torpaqların uducu kompleksi kalsium və maqnezium ilə  zəngindir, 
udulmuş natriuma nadir hallarda təsadüf olunur, şorakətləşmə bu torpaqlarda adətən müşahidə olunmur. 
Hazırda boz-qəhvəyi torpaqlara subtropik torpaqəmələgəlmə sırasında olan qəhvəyi torpaqlarla boz torpaq 
arasında keçid torpaq kimi baxılır. Bununla da onun adı müəyyən edilir. Bu torpaqlarda humusun miqdarı 
qəhvəyi torpaqlarla müqayisədə azdır (2-4%). Humus horizontunun qalınlığı da azdır (30-40 sm). Qəhvəyi 
torpaqlarda olduğu kimi, lakin bir qədər zəif formada  boz-qəhvəyi torpaqlarda da ilin rütubətli mövsümündə 
gilli sialit aşınması baş verir. 
Bütün bu morfogenetik xüsusiyyətləri, həmçinin fərqli istilik rejimi, qış dövrünün yağıntıları  və ildə iki 
dəfə məhsul almaq imkanı boz-qəhvəyi torpaqları subboreal qurşağın şabalıdı torpaqlarından fərqləndirir. Boz-
qəhvəyi torpaqların düzən ərazilərdə ümumi sahəsi 270 mln.ha-dır. 
Rütubətli vilayətlərə keçid ərazilər üçün səciyyəvi cəhət burada subtropik qaratorpaqların inkişaf 
etməsidir. Bu torpaqlar müxtəlif ölkələrdə müxtəlif adlar daşıyır: Mərakeşdə “tirslər”, Cənubi Amerikada “terra-
neqra”. Qara subtropik torpaqların ümumi sahəsi çox olmasa da (50 mln.ha), onların kənd təsərrüfatı əhəmiyyəti 
böyükdür. 
Subtropik qaratorpaqlar qələvi süxurların aşınma və çökmə məhsulları üzərində, həmçinin qrunt sularının 
torpaq-qələvi elementlərlə zənginləşdiyi rayonlarda formalaşmışdır.  
Bir sıra tədqiqatçılar hesab edir ki, əksər subtropik qaratorpaqlar öz inkişafında  hidromorfizm fazasını 
yaşamışdır. Bununla belə bu torpaqlar avtomorf şəraitdə bazalt, trapp və  hətta, qranit süxurlar üzərində  də 
yayılmışdır.  
Humus qatında humusun toplanması, yuyulmayan su rejimi və profildə illüvial-karbonatlı qatın olması bu 
torpaqları qara torpaqlara yaxınlaşdırır. Lakin intensiv gilləşmə, torpağın tərkibində böyük miqdarda udulmuş 
maqneziumun olması  və torpaq profilinin kipləşməsi, həmçinin özünəməxsus istilik rejimi bu torpaqları qara 
torpaqlardan  əsaslı  şəkildə  fərqləndirir. Ona görə  də bu torpaqlara xüsusi aqrotexnikanın tətbiqini tələb edən 
ayrıca genetik tip kimi baxılmalıdır. Bərkimiş subtropik qara torpaqlar ilin quru dövründə kipləşmiş şəklə düşür 
və profildə  dərin çatlar yaranır, ilin rütubətli dövründə,  əksinə,  şişir. Avstraliyanın boz-qəhvəyi torpaqları 
içərisində kiçik sahələri tutan subtropik şorakətlərə təsadüf olunur.  
Əkinçilikdə qaratorpaqlardan sonra qəhvəyi və boz-qəhvəyi torpaqlardan geniş istifadə olunur. Dünyanın 

---