Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi
Yüklə 2,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
| tirkî
( türkî, türkî tillär singari) atamasini qo‘llaymiz. Hozirgi zamon orientalistikasida XV asrning ikkinchi yarmi – XVI asr boshlaridagi turkiy adabiyotning klassik bosqichini chig‘atoy adabiyoti , tilini esa turkiy , eski o‘zbek tili nomlari bilan yonma-yon “chig‘atoy tili”, “chig‘atoy turkiysi” deb atalmoqda. Ushbu atamaning kelib chiqishi Chingizxonning o‘g‘li Chig‘atoyxon otiga bog‘lanadi. Ma’lumki, Chingizxon o‘zi bosib olgan yerlarni o‘g‘illariga ulashganda, O‘rta Osiyo yerlari Chig‘atoyga tekkan edi. Shunga ko‘ra, bu yerlar “Chig‘atoy eli” , yerli xalqlar esa “Chig‘atoy ulusi” , xalqning tili esa “Chig‘atoy tili” deb atalgan. Bu ot o‘zining semantik taraqqiyoti davomida kishi otidan ma’muriy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy atamaga aylangan. Ta’kidlash kerakki, “Chig‘atoy ulusi”, “Chig‘atoy tili” atamalarining mo‘g‘ullarga yoki ularning tiliga hech bir bog‘liqlig‘i yo‘q. Chunki, bu o‘lkada mo‘g‘ullar emas, turkiy ulus yashagan. “Chig‘atoy tili” atamasi ham turkiy tilning (eski o‘zbek tilining) nisbiy atamasidir. Čïğatay so‘zi atama sifatida XIII asrdan boshlab qo‘llanilgan. Manbalarga qaraganda, bu atama boshlab (XIII– XIV asrlarda) Chig‘atoyxon sulolasi (turk-mo‘g‘ullar), davlat hokimiyatining oliy tabaqa vakillari, shuningdek, cherikka nisbatan qo‘llanilgan. Keyinchalik (XV asrda) butun 13 Mavoraunnahr va Xurosondagi turk ulusiga nisbatan, XVI asrdan boshlab Mavoraunnahrdagi ham turkiy, ham forsiy tilli ulusga nisbatan qo‘llanilgan (Благова 1982,155–156). XV–XVI asrlarda bu atamaning ijtimoiy-siyosiy vazifasi o‘ta kengaygan bir sharoitda butun Mavoraunnahr elini, uning xalqini, xalqining tilini ham ifodalay boshladi: yurtini, elini Čïğatay, Čïğatay eli , xalqini Čïğatay ulusï , uning tilini esa čïğatay türkîsi deyildi. Jumladan, Muhammad Solihning “Shayboniynoma” asarida: Čïğatay el meni özbek demäsün, Behuda fikr qïlïp ğam yemäsün (ŠN.111). “Abushqa” lug‘atida “yurt” ma’nosida Čïğatay, Čïğatay diyārï atamalari qo‘llanilgan (DDT.96,276). XVI asrda yuz bergan temuriylar saltanatining inqirozi va Mavoraunnahrda shayboniylar hokimiyatining o‘rnatiluvi, o‘zbek-qipchoqlarning bu o‘lkaga kirib keluvi oqibatida ushbu atama ham iste’moldan chiqa boshladi. XIV asrda yaratilgan “Kitob-i tarjumon-i turkiy” asarida “turkiy”, “turkiy qipchoq tili” hamda “turkmancha”, “turkman tili” atamalari uchraydi. Muallifning ta’kidicha, kitob “turkiy qipchoq tili” qoidalariga bag‘ishlangan. “Turkmancha” yoki “turkman tili” materiallari esa o‘rni-o‘rni bilan qiyos sifatida keltiriladi. Chamasi, ushbu asarda “turkiy”, “turk qipchoq tili” atamasi bilan qipchoq lahjasi, “turkmancha”, “turkman tili” deyilganda esa o‘g‘uz lahjasi ko‘zda tutilgan. “Attuhfatu-z-zakiyatu fil-lug‘atit turkiya” asarida ham kitob turkiy (qipchoq) tili grammatikasiga bag‘ishlanganligi ta’kidlangan. Ushbu asarda ham, o‘rni bilan, “qipchoq tili”, “turkman tili” atamalari uchraydi. Alisher Navoiy “Nasoyimu-l-muhabbat”da Sayid Nasimiy haqida ma’lumot bera turib, shunday yozadi: Sayid Nasimî - ‘Irāq va Rum tarafïdağï mülkdin erkändür. Rumî va türkmänî til bilä nazm aytïpdur (NM.437). Bu jumlada Navoiy Rumî va |