Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Xarab qalsın
- Düşmüşəm həvəsinə
- Pərgarı pozan
tipli bayatıları da qeyd etmək olar. Bayatıdakı yol kəsən, qol- boyun olmaq ifadələri bu cür ifadələrin dildə qədim dövrlərdən – insanların ilk qaçqınlıq, köçkünlük dövrlərindən, şadlıq əyyamlarından ( qol-boyun olmaq ) işlək olduğunu göstərir. Qaşların qələm-qələm, Pulum yox səni alam. Səni gürcü aparsın, Bən gəlib satın alam (6, 169) – bayatısındakı «gürcü aparsın» sözlərindən aydın olur ki, bu ba- yatı geci X1-X11 əsrlərə, yəni gürcü – Azərbaycan münaqişələri dövrünə aiddir. Amma bayatıda zarafat da var: sevgilini almağa pulu olmadığı halda, əsir kimi gürcülərdən satın almaq fikri ifadə olunur. Gürcü – Azərbaycan münasibətləri, tarixən gürcülərin Azərbaycan torpaqlarına basqınları, əsir götürmə faktları başqa bayatılarda da öz əksini tapmışdır. Abdulla Şaiq, Mirzə Məhəmməd Axundzadə və Şəfiqə xanım Əfəndizadə tərəfindən toplanıb 1926-cı ildə çap olunmuş «Bayatılar və manilər» kitabında da bu cür bayatılar vardır: Tiflisin üstü bostan, Xarab qalsın Gürcüstan. Fələgin qaydasıdır, Ayırır dostu dostdan. (8, 31) Bayatıdan aydın olur ki,
qarğışı ahəngə görə xarab qalsın şəklində işlədilmişdir. Yanırsan, yan yürəgim, Dolubdur qan yürəgim. Səndən ayrı düşəni Fəğan eylər yürəgim (6, 138) – Bayatısındakı yürəgi yanmaq, yürəgi fəğan etmək, yürəgi qanla dolmaq ifadələri öz təbiiliyi və qədimliyi ilə diqqəti cəlb edir.
311 Tambur çalır siminə, Düşmüşəm həvəsinə . (6, 159) Aşıqlara, sazlara, Tamburun qotazlara. Bu
Gəlinlərə, qızlara. (6, 159) Tambur və
saz sözləri bayatıların qədim tarixə malik olduğunu göstərir. Saz
sözü simli alətlərin ümumi adını bildirir. Odur ki
həvəsə düşmək, canım qurban olsun ifadələrinin də qədimliyini bildirir. Aşağıdakı bayatıda tərsa sözü islamın yayıldığı zamanlardan işlənməyə başlayan söz olmaqla, bayatının və bayatını təşkil edən başına dönüm, başına dolanım, dinindən dönmək, səndən dönmək ifadələrinin də formalaşma tarixinin qədim olduğunu göstərir: Başına necə dönüm, Dolanım, necə dönüm? Tərsa dinindən dönməz, Mən səndən necə dönüm ? (6, 95) Bu cəhət aşağıdakı beytdə də vardır: Məni bu dərdə salan Bir kafir balasıdır. (6, 187) «Əl çəkmək» – mənasında əl götürmək ifadəsi də qədimliyi ilə seçilir. Çünki bu ifadə bayatıda göydən ayələrin nazil olması məsələsi ilə birgə catdırılır. Bu isə islamın erkən yayılma dövrünə aid ola bilərdi. Peyğəmbərdən sonra artıq ayələrin nazil olması söhbəti də başa çatmışdı: Səndən əl götürmərəm Göydən min ayə gələ. (6, 198) Burada
əl götürmək – əl çəkmək mənasındadır. «Dədə Qorqud»da
bundan fərqli mənadadır – Bəglər əl 312
götürdilər, hacət dilədilər (35) – allaha üz tutmaq, yalvarmaq mənasını ifadə edir. Deməli, hələ yazıyaqədərki dövrdə frazeoloji ifadələrdə artıq kifayət qədər çoxmənalılıq mövcud olmuşdur. Evinə xozan gətirmişəm,
gətirmişəm. Gündüz olan
Gecələr
yozan gətirmişəm. (22, 46) Bayatıdakı xozan
– ozan deməkdir. Ozan dövrünün yadigarı olan bu bayatıdakı pərgarı pozan, işləri yozan ifadələri, təbii ki, ozan dövrünün yadigarıdır. Verdiyimiz bu nümunələrdən aydın olur ki, yazılı ədəbi dilin nəzərdə tutulan dövründən çox-çox əvvəl dilimizin frazeoloji yatağı zəngin olmuşdur. Bayatılarda rast gəldiyimiz ifadələr müasir səviyyədə cilalanmış şəkildədir. Bu hal dilimizin frazeoloji fondunun qədimliyini, poeziya üçün onun çoxdan hazır olduğunu təsdiq edir. Azərbaycan dilində məcazlaşma, dilin frazeoloji vəziyyət və inkişaf səviyyəsi barədə həqiqi təsəvvürü «Kitabi-Dədə Qorqud»un dili verir. Əslində, bu əzəmətli dastan kamil ədəbi dil nümunəsidir və birinci minilliyin ortalarında Azərbaycan dilinin leksik, frazeoloji və qrammatik səviyyəsini öyrənmək üçün kifayət qədər zəngin dil materialına malikdir. 1300 illiyi (bəzi ölkələrdə 1500) rəsmi şəkildə qəbul və qeyd edilsə də, dastanın dilinin tədqiqində tərəddüdlər var. Düşünənlər vardır ki, dastanın bu qədər sadə və aydın dili birinci minilliyə aid ola bilməz və görünür, onun dili üzərində ikinci minilliyin ortalarında əməliyyat aparılmışdır. Bir «dəlil» kimi də Orxon-Yenisey abidələrinin dilini misal gətirə bilərlər: «Dədə Qorqud»un dili ilə müqayisədə abidələrin dili çətin və anlaşılmazdır. Lakin bu, ilk baxışda belədir. «Dədə Qorqud»un dili ilə Orxon- Yenisey əlifbası ilə yazılmış mətnlərin dili arasında yaxınlıq daha çoxdur. Epitafiyalarda nəzərə çarpan fərq Şərqi türk dillərinin neçə minillik inkişaf xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Bu yazılar saysız tayfa qa- rışmalarının məhsuludur. Hiss olunur ki, bu yazı sahiblərinin özlərinin də xüsusi yazı mədəniyyəti olmuşdur və epitafiyalarda, 313
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|