Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
Lakin bu ifadələrdə müəyyən fonetik, leksik və morfoloji arxa- izmlər də vardır. Dilimizdə sözün-sovun? ifadəsi vardır. Sinonim qoşalardan ikincisi fəallığını itirmiş,
fəallaşmışdır. sabın sımadı ifadəsi «Dədə Qorqud»un dilində də işlənmişdir: Uruz babasının sözin sımadı . (71) (Misallardan sonra qeyd edilən rəqəm adı çəkilən mənbənin səhifəsidir).
ifadələri dilimizdə ən işlək ifadələrdir. Yuxarıda verdiyimiz misallardan aydın oldu ki, Orxon- Yenisey abidələrinin dili ilə «Dədə Qorqud»un dili arasında frazeoloji uyğunluqlar çoxdur. Lakin bu o demək deyildir ki, Azərbaycan dili, bir sıra alimlərin iddia etdiyi kimi, Orxon-Yenisey abidələrinin məxsus olduğu türklərin parçalanmasından sonra, onların varislərindən biri kimi yaranmışdır. Əvvələn, kök birliyi vardır, ikincisi də, dediyimiz kimi, sübut olunur ki, Orxon- Yenisey abidələrini yaradan böyük xaqanlığın ilkin yaradıcıları olan Bumın kağanın, İstəminin tayfası vaxtilə Orta Asiyaya Azərbaycandan getmişdir.(4, 5-30) Bu o deməkdir ki, Azərbay- can ərazisində Göy türk xaqanlığı dövründə də, ondan çox-çox əvvəllər də əsas yerli əhali türklərdən ibarət olmuşdur. Azər- baycan türk xalq və ədəbi dillərinin formalaşmasında Səlcuqların elə bir rolu olmamışdır. Onlar gələndə Azərbaycan şifahi və yazılı ədəbi dili artıq mövcud idi. (1, 540-555) M.Kaşğari dövrün məlum türk ərazilərini gəzmiş, özünün qeyd etdiyi kimi, türklərin, türkmənlərin, oğuzların, cigillərin, yağmaların, qırğızların dilinə dair zəngin material toplamış, onları şeirlər, atalar sözləri, məsəllər, mahnılar, qəhrəmanların şücaə- tini tərənnüm edən parçalar, nəsr nümunələri ilə bəzəmişdir. Təbii ki, həmin mətnlərdə frazeoloji vahidlərə də təsadüf edilir. Lakin bunlar çox azdır və şübhəsiz, bunlar da keçən minillik ərzində müəyyən dəyişikliyə uğramalı idi və uğramışdır da. H.Bayramov «Divan»da təsadüf edilən frazeoloji vahidləri iki qismə ayırmışdır. Müəllifin fikrincə, bunların bir qismi həm quruluşca, həm də semantik baxımdan müasir Azərbaycan dilin- də olduğu kimi işlənməkdədir. Belələrinə
(başa qaxmaq), könül bağlamak, söz tebüzmək (söz atmaq), söz kulokka yakışmak (söz
qulağa girmək), ara çakmak (ara vurmaq), yokaru turmak 303
(ayağa qalxmaq), ağır azak (ağır ayaq) və s. nümunələr verilmişdir. (15, 3-11) Əslində isə bunlarda xeyli arxaik element vardır:
başra kakmak – indi arxaik –ra ilə deyil, -a şəkilçisi ilə işlənir
ifadəsi daha əvvəllər «Dədə
Qorqud»un dilində də qeydə alınmışdır : Əgər çobanla varacaq olursam, Qalın Oğuz bəgləri bənim başıma qaqınc qaxarlar; 46)
söz tebüzmək frazeoloji vahidində tebüzmək arxaikləşmişdir; söz kulokka yakışmak – ifadəsi indi belə işlənmir; yaxud
–ifadəsi işləkliyini zəiflətmiş, az da olsa,
– məsəlində mənasını saxlamışdır; ağır azak- ifadəsini müəllif
mənasında izah etmişdir; bu ifadə sonralar mənfi məna da qazanmışdır – birinin işinin üstünə gedəndə və o iş ləngiyəndə deyərlər ki, «ayağı çox ağır imiş». Və ya ifadə hamilə qadın üçün işlənər. H.Bayramov bunları o mənada müasir dilimizdəki frazeoloji vahidlərlə semantik və quruluş cəhətdən eyni hesab edir ki, o, «Divan»da işlənmiş bir sıra tək-tək sözlərin də frazeoloji vahid kimi çıxış etdiyini göstərir: M.Kaşğarinin «Divan»ında «frazeoloji anlayışlar bəzən tək sözlərlə də ifadə edilmişdir». (16, 18) Müəl- lif yazır: «…bizcə, bu sözlərin mənalarının tədqiqi və şərhi ciddi əhəmiyyətə malikdir; belə ki bu araşdırma 1000 il bundan əvvəl türk dillərində mövcud olan, deməli, yaranması etibarilə daha əvvəllərə aid olan frazeoloji mənanın təşəkkül tarixini, onun ifadə formalarından birini müəyyənləşdirməyə və dilçilik elmimiz- də bu məsələni əsaslandırmağa imkan verir».(16, 18) Müəllif «Divan»da işlənmiş bu cür sözlərdən
– and içdi, tüşdi -
tuş gəldi, tozğurdi – cana doydurdu, teşik – acgöz, közəzdi –
göz etdi, kiçindi – yolunu azdı, çökdi – diz çökdü , çavıkmak –
şöhrətli olmaq və s. nümunələri misal gətirərək, belə bir nəticəyə gəlmişdir: «Düşünmək olur ki, qədim türk dillərində frazeoloji anlayışların belə tək sözlərlə ifadə edilməsi söz birləşməsi ilə ifadəsi üsuluna nisbətən daha əvvəldir».(16, 25) Fikrimizcə, bunlar frazeoloji vahidlər deyil, sonralar yaranan frazeoloji vahidlərin leksik ekvivalentləridir və birləşmə şəklində olan əksər frazeoloji vahidlərin belə ekvivalentləri vardır:
304
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|