_________________________________________________________ Xaric oxu
növündəndir ki, müxtəlif zamanlarda müxtəlif sahələri əhatə edir.
Amma biz burada, əksər şərq və qərb filosoflarmm da nəzərdə
tutduğu məşhur mənam nəzərdə tutmuşuq. Fəlsəfənin bu mənada
aşağıdakı təriflərini vermək olar:
-
Fəlsəfə - Aləm haqqmda əqli biliklər sistemidir.
-
Fəlsəfə - Xarici aləmin əqli təfsirindən ibarətdir.
-
Fəlsəfə - Gerçəklik alərrdrıin zehindəki inikasmdan ibarətdir.
-
Fəlsəfə - Elə düşüncələrdən ibarətdir ki, bu düşüncələr
sayəsində insan başqalarma nisbətən aləmin dərkində daha
dərinliklərə varır.
Tərif bəhsində məlum oldu ki, ümumiyyətlə, tam tərif vermək
mümkün deyil. Buna baxmayaraq, yuxarıdakı təriflər fəlsəfənin
mahiyyətini nisbətən göstərə bilir. Amma bu təriflərin hamısmı
əhatə edən, nisbətən daha kamil tərifi, aşağıdakı kimi vermək olar:
Fəlsəfə
- Zehnin, ağIm qabiliyyəti çərçivəsində, Aristotel
məntiqi vasitəsi ilə varlıq haqqmda və ya varlığı insana hüsuli idrak
vasitəsilə olduğu kimi tanıtdırmağa çalışan, əqli təfsirdən ibarətdir.
İnşallah, növbəti kitablarda fəlsəfənin həqiqətini və onun
sərhədlərini, imkanlarmı lazunmca aydmiaşdıracağıq.
Sofistlər, məntiq və fəlsəfə:
Məntiq və fəlsəfə insana,
həqiqətə yol tapmaq üçün kömək edən iki eimdir. Belə ki, bu elmlər
dəqiq əqli araşdırmalar nəticəsində, insanm təfəkkürünü həqiqətə
tərəf istiqamətləndirir. Bu iki elm varlığm həqiqətinin mahiyyətini
tam olaraq aça bilməsə də (bu mümkün də deyU), bu sahədəki
başqa elmlərə nisbətən daha münasibdir. Bunun da isbatmı, yalmz
bu elmlərlə yaxmdan tamş olduqdan sonra, qəbul etmək
mümkündür.
Onu da qeyd edək ki, məntiq və fəlsəfədə məqsəd müstəqil fikir
sahibi olan, müəyyən cərəyanları təmsil edən, necə deyərlər, özləri
öz dediklərini anlamayan bəzi filosofnümalarm
435
Məntiq ____________________________________________________________
qələmə aldığı "məntiqi və fəlsəfi görüşlər" deyil, riyaziyyat kimi,
daim sabit həqiqəti əks etdirən elmlərdir.
Sofistlərin'15 sofizmdən (məntiqi dolaşdırma, səhv) istifadə
edərək aldıqları nəticələr, bəzi filosof adlandırılan şəxslərin məntiq
qaydalarmdan kənar şəxsi nəticələrinin əsasmda yaranan görüşlər,
əqidələr və dünyaya, həqiqətə, varlığa verilən təfsirlər "sofizm",
yaxud "səfsətə" də adlanır. Sofizm məntiq və fəlsəfənin qarşısmda
dayanan, tamamilə yanlış olan nəticələrə deyilir ki, məntiqlə
fəlsəfənin bir vəzifəsi də bu nəticələrin həqiqətdən kənar olduğunu
göstərməkdir.
Amma sofistlərin və şəkçilərin əksinə deyə bilərik ki, insa- nm
kəşfləri, kəşf arxasmca düşmələri bunu göstərir ki, insan xarici
aləmin varlığım, ona çatmağı, bilik əldə etməyi, yəqini olduğunu
qəbul edir. Həm Qərb, həm də Şərq fəlsəfəsində "mərifətşünaslıq"la
(şeylər haqqında elm və ya yəqin əldə etməklə)
bağlı mövzuda
şübhələr irəli sürülüb. Qərbdə bir cərəyan, məktəb halım alsa da.
Şərqdə bu şübhələr, sadəcə olaraq, həqiqətin olmasmı və ona elm,
yəqin əldə etməyin mümkünlüyünü göstərmək üçündür.
Sofist və şəkçilərə məxsus olan bu şübhələr belə ifadə edilir:
a)
İnsan elminin, yəqininin vasitəsi hisslər və ağıldır. Hiss və
ağıl səhv edir. Belə ki, beş hiss üzvünün səhvi aşkardır. Ağ- Im
səhvini isə əqli münaqişələr və düzgün qəbul olunsa da, bir neçə
ildən soma səhv olduğu üzə çıxan, əqli nəticələr göstərir.
b)
İnsan yuxuda yaşadığı şeyləri həmin anda həqiqət hesab
edir, amma oyandıqdan sonra hamısınm xəyal olduğunu görür. Elə
isə, haradan məlumdur ki, həqiqət bildiyimiz bu aləm yuxuda
olduğumuz xəyal deyil?
Onlar, qədim Yunanıstanda meydana gələn, qəsdən sofizmdən (səhv) istifadə edərək
həqiqətin varlığım inkar edən, yaxud onu dərk etməyin, ona çatmağın qeyri- mümkün
olduğunu iddia edən alimlər idi (Bax: I hissə, I fəsil, II dərs).
436
_________________________________________________________ Xaric oxu
c)
Zehni pozulmuş insanlar, həqiqi oknasa da, bəzi şeyləri
həqiqət kimi qəbul edirlər. Haradan bilək ki, bizim zehnimiz də
pozulmamışdır?
d)
Ağıl və məntiq beş hiss üzvünün səhvlərinin göstəricisidir.
Bəlkə, elə bir şey də vardır ki, o da ağIm, məntiqin səhvlərinin
göstəricisidir?
e)
Zehin bir eynək kimidir. Əgər bu eynək dəyişilsə, bəlkə,
şeyləri indiki kimi dərk etməyəcəyik? Deməli, zehin, bəlkə də, hər
yerdə səhv edir.
Elə isə səhv edən hər bir şeyin, hələ səhv etdiyi aydm olmayan
yerlərdə də səhv etməsi mümkündür.
Sofist və şəkçilər bu cür dəlil gətirməklə, insarun bütün
yəqinlərini, elmini sual altma aparırlar. Amma Sokrat, Platon və
Aristotel öz zamanlarmda onlara münasib cavab versələr də, İslam
alimləri bu cavabları dəqiqləşdirmişlər. Sofistlərlə bağlı bu bəhs
üçüncü hissədəki "Maddi məntiqin" hökmlərlə bağlı, fəlsəfənin
"mərifətşünaslıq"
(şeylər haqqında elm və ya yəqin əldə etmək)
hissəsinə aiddir. Bizim əsas mövzudan uzaq olsa da, burada onunla
bağh geniş müzakirələrin qısa şəklinə baxaq:
Əks cavab:
1.
Əgər bir kəs "yəqini halda iddia" etsə ki, bilik və yəqin
mümkün deyil, bu zaman o öz sözünün ziddinə damşmış, öz
sözünü inkar etmiş olur. Çünki
"bilik və yəqin mümkün deyil"
sözü, onun özü üçün bir bilik və yəqindir və bu bir yəqin
olduğundan, özünün xüsusi halı olaraq inkar edilir.
2.
Əgər kimsə, yuxarıdakmdan fərqli olaraq, "şəkk" etsə, ona
sual olunur ki, öz şəkkində şəkk edirsən, ya yəqinin var? Əgər desə
ki, yəqinim var, bu zaman heç olmasa, bir yəqini etiraf edərək öz
sözünü inkar etmişdir. Yox əgər desə ki, bu şəkkimdə də şəkk
edirəm, bu zaman onun bu sözünün yalan olduğu aşkardır. Ona bir
od parçasım yaxınlaşdırsaq, etiraz edəcək və bu onun, heç olmasa,
bir yəqini qəbul etməyini
437
Dostları ilə paylaş: |