Məntiq ____________________________________________________________
kimi, xüsusi xarakter daşıyır. Mücərrədləşdirmə hər zehnə aid
idisə, tərif vermə bəzi zehinlərə məxsusdur. Tərifin meydana
gəlməsi də bu dediklərimizə əsasən idi.
Amma görəcəyik ki, ümumiyyətlə, tam tərif vermək,
obyektin mahiyyətinin zehindəki tərifini, həmin obyektin
həqiqi mahiyyətinə bərabər etmək mümkün deyil. Yəni
mücərrədləşdirmədən sonrakı mərhələ olan tərif də zehni bir
balaca əşyanın mahiyyətinə yaxınlaşdırır. Tam tərif vermək
mümkün olmasa da, zehin tərif vasitəsilə mücərrədləşdirməyə
nisbətən əşyanın mahiyyətinə bir qədər yaxınlaşmış olur.^^
Yuxarıdakı səkkiz suala cavablarm hamısı ilə məntiqin əlaqəsi
olsa da, məntiqdə, yalmz birinci və ikinci sualdan damşı- hr. Qalan
suallarm məntiqlə əlaqəsi məntiqin, ümumiyyətlə, yol göstərən bir
vasitə olmasma görədir və bu sahələrin hər birində "zehni hərəkət"
(təfəkkür) olan yerdə mütləq yol göstərənə (məntiqə) ehtiyacm
olması aydmdır.
Tərifin növləri
Hər hansı bir sözlə qarşılaşarkən əvvəlcə onun leksik mənası ilə
tamş oluruq. Yəni əgər sözün mənasım bilmiriksə, başqa bir sözlə
ona izah verərək zehnimizdə təsəvvür yaradırıq. Sonra, daha dəqiq
məlumat əldə etmək üçün, onun mahiyyətini araşdırırıq. Mahiyyət
haqqmda verilən sualm cavabma isə həmin sözün tərifi deyilir.
Buna görə də tərif iki hissəyə bölünür:
Nominal
- Sözün başqa sözlə şərhinə, mənasım çatdırmağa
deyilir. Məsələn, əgər bir şəxs "bəşər" sözünün mənasım bU- mirsə,
onu "insan" sözü ilə izah edərək şəxsin zehnində təsəvvür yaradılır.
Bu haqda keyfiyyət-kəmiyyət qanununda danışdıq.
184
Formal Məntiq
Formal, yaxud bioloji tərif
ReaF^
- Hər hansı bir mahiyyətin və məfhumun məzmununu
açan təfəkkür formasıdır.
Bir mahiyyəti tərif etmək üçün iki şərt lazımdır.
1.
Onun
başqa
mahiyyətlərdən
ayrılması
(cinsin
verilməsi).
2.
Ona xas zati xüsusiyyətlərin verilməsi (fəslin
verilməsi).
Əgər bu iki şərt olmazsa, məqsəd hasil olmur. Əvvəlki fəsildə
dedik ki, mahiyyətləri bir-birindən ayıran "beş ümumi"
məfhumdur. Deməli, tərifdə "beş ümumi" məfhumdan istifadə
edilməlidir. Əgər tərif zamam bu iki şərt ödənilsə, yəni mahiyyət
tamamilə başqa mahiyyətlərdən ayrılsa və mahiyyətin bütün zatı
əhatə olunsa, belə tərifə
"bioloji",
zatınmbir hissəsi əhatə olunarsa,
"naqis bioloji"
deyilir. Yox əgər bu ayırma qeyri-zati məfhumda
olsa, tərif ya tamdır; bu zaman
"tam qeyri-bioloji"
tərif, ya da
naqisdir; bu zaman da
"naqis qeyri-bioloji"
tərif adanır.
Tam bioloji
- Mahiyyətin bütün zatmı, cinsini, fəsimi əhatə
edən, "yaxm cins" və "yaxm fəsi" ilə verilən tərifdir. Məsələn, "İnsan
nitqi olan iradəlidir". Burada, nitq yaxm fəsi, iradə isə yaxm cinsdir.
Bioloji adlandırılması ona görədir ki, bu tərif mahiyyətin bütün
predmetlərini əhatə (cəm) və qeyri-predmetlərini kənar (dəf) edir,
çünki "yaxm fəsi" mahiyyətə xasdır. Tam adlandı- rıknasınm səbəbi
isə bütün zatı əhatə etdiyinə görədir, çünki "yaxm cins" bütün
cinslərin zatım təşkil edir.
"İradəli" məfhumunun özünü də parçalamaqla daha geniş tərif
vermək olar ki, bu da əvvəlki təriflə eynilik təşkil edəcək. "İnsan
nitqə malik, iradə ilə hərəkət edən canlıdır".
^Tərifin bu növü "formal tərif'dir. Çünki bu tərifdə tərif etmənin ümumi xarici şəkli
araşdırılır.
185
Məntiq ____________________________________________________________
Naqis bioloji
- Mahiyyətin zatırun bəzi hissəsini əhatə edən,
ya "yaxın fəsi", ya da "yaxın fəsl"lə "orta və ən uzaq cins"
məfhumları Uə verilən tərifdən ibarətdir. Məsələn, "İnsan nitq
qüvvəsinə malikdir" və ya "İnsan nitqi olan cisimdir". Birincidə,
yaxm fəsilə tərifin naqisliyi aydmdır. Amma ikinci tərifdə "nitq"lə
"cisim" arasmda boşluğun yerində "iradəli hərəkət edən" məfhumu
olmalıdır ki, "tam" olsun. Bıma görə də tərif naqisdir.
Tam qeyri-bioloji
- Mahiyyətin xas qeyri-zati və cins məf-
humlarınm cəmindən ibarət tərifidir. Məsələn, "İnsan gülən
iradəlidir" və ya "İnsan gülən cisimdir".
Naqis qeyri-bioloji
- Mahiyyətin xas qeyri-zati məfhumlardan
ibarət tərifidir. Məsələn, "İnsan güləndir".
Qeyri-bioloji
tərifdə,
tərif
edən
tərif
ediləni
başqa
mahiyyətlərdən ayırır, amma mahiyyətin zatım izah etmir.
Bir neçə sual
Sual: Ən kamil tərif hansı tərifdir?
Cavab: Tərifin məqsədi, müştərəklik olmasm deyə, bir
mahiyyəti başqa mahiyyətdən ayırmaq, tərif ediləni kamil tamt-
dırmaqdır ki, onun haqqmda zehində kamil təsəvvür yaransm və
bu, tərif edilən üçün bir güzgü olsun. Tərifin bu forması tam bioloji
tərifə uyğun gəhr. Çünki tam bioloji tərif bizə tərif ediləni tam
tamtdırır və onu başqalarmdan ayırır.
Sual: Tam bioloji tərifi verməyin yolu necədir?
Cavab: Bu sual "bölgü" bəhsində aydmiaşacaq.
Sual: Tam bioloji tərif vermək mümkündürmü?
Cavab: Tərif mahiyyəti tamtdırmaqdır. Bəzi alimlər tam bioloji
tərifin mümkünlüyünə, bəziləri isə qeyri-mümkünlüyünə inanırlar.
Çünki bəziləri mahiyyəti, yahuz hiss və təcrübə yolu ilə tanımağm
mümkün olduğunu, bəziləri əqh yolla, başqaları
186