S. Hasanov D. Abdumadjidova N. Ataeva shaxsning bilish jarayonlari psixologiya nazariyasi

Aktiv hayol formasi qayta tiklovchi va ijodiy hayol turlariga bo`linadi. O`z asosida tasviriga muvofiq keladigan obrazlar tizimini yaratuvchi hayol qayta tiklovchi hayol deb ataladi. Ijodiy hayol - qayta tiklovchi hayoldan farq qilgan holda, orginal va qimmatli moddiy maxsulotlarda amalga oshiriladigan yangi obrazlarning yaratilishini taqoza qiladi. Mehnatda paydo bo`lgan ijodiy hayol ehtiyojlarini qondirish yo`lini izlashda yaqqol tasavvurlar bilan aktiv va maqsadga muvofiq ish tutadigan texnik, badiiy va istalgan boshqa ijodiyotini ajralmas tomoni bo`lib qoladi.
Ijodiy hayol - tiklovchi hayoldan farqli o`larok original va qimmatli moddiy, ijodiy maxsulotlarda gavdalanuvchi yangi obrazlarning yaratilishidan iborat hayol turidir. SHu bilan birga, mustaqil ravishda yangi obrazlar yaratish uchun ijodiy faoliyatda qatnashgan, ya’ni natijasida qimmatli yangi bir narsa hosil bo`ladigan faoliyatdagi hayolni aytamiz. Yozuvchi, rassom, kompozitor, olim, ixtirochi va boshqa buning kabi kishilarning hayoli ijodiy hayoldir.
Ijodiy hayol, tasavvur hayoliga qaraganda ancha murakkab va qiyin jarayondir. Hayol muhim rolg’ o`ynamagan xech bir ijod sohasi yo`q.
Hayolning ixtiyoriy va ixtiyorsiz faoliyati. Diqqatning ixtiyoriy va ixtiyorsizi bo`lganidek, xotiralash va xotiraga keltirishning ham ixtiyoriy va ixtiyorsizi bo`lganidek, hayolning ham ixtiyorliligi darajasi turli bo`ladi.
Hayolning mutlaqo ixtiyorsiz ishlashining misoli tush ko`rishdir. Tush ko`rgandagi obrazlar kishining xohishi, bilan tug`ilmaydi, ular xohish bilan o`zgarmaydi. Tushdagi obrazlar o`rtasida xech kutilmaganda juda g`alati, bahzida mutlaqo tasavvur qilib bo`lmaydigan munosabatlar tug`ilib, chalkashib ketadi. Kishining uyqusi kelib mudroq bosgan chog`idagi, masalan, kishi endigina uxlay boshlagan vaqtdagi hayolning ishi ham asosi jihatidan ixtiyorsizdir.
Tasavvur hayoli - bir narsa xaqidagi ma’lumotga asoslanib (yoki chizma surat va tarhiga suyanib) uning muvofiq bo`lgan obrazini tasavvurga keltiruvchi hayolni aytamiz. O`quvchi fizika yoki ximiya darsligida bayon qilingan biron tajribani o`qiganda, unda bayon qilingan asboblarning turgan joyini, qilinadigan ishlari va bu ishlarning natijasi va hakozolarni mumkin qadar aniq va ravshan tasavvur qilmog`i lozim. O`quvchining ana shu ishi tasavvur hayolning ishidir. Bir mashinaning quruq chertyojini ko`rganda, bu mashinaning har bir bo`lak va qismining turgan joyini va bir-biriga qanday aloqasi borligini aniq va ravshan tasavvur qilishi lozim bo`ladi. Bu ham tasavvur hayoliga misol bo`la oladi, ya’ni uning “texnik hayoli” deyilgan alohida bir turidir. Har bir injener, texnik va usta ishchining hunaridan kerak bo`lgan bu texnika hayoli, mashinaning chizmasiga qarab, ko`rsatilgan mashinani, apparatni uning turli qisimlarini hayolida aniq “ko`rish” qobiliyatini talab qiladi.
Tasavvur hayoli kishi psixikasining o`sishi uchun ham muhimdir. Tasavvur hayoli kishiga boshqalarning hikoyasiga va bayoniga suyanib o`zi aslo ko`rmagan va ko`rishga imkoni bo`lmagan narsalarni tasavvurda ko`rishga imkon beradi va bu bilan kishiga faqat o`z turmushida ko`rgan narsalari doirasida chegaralanib qolmasdan, bu doiradan tashqari ham chiqish imkonini beradi va uning bilimlarini jonli qilib, konkretlashtiradi va oshiradi.