Saçmalıklar Çağı
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
mu peki? Kimse çıkıp, "Benim doğam böyle, iyi olmak dışında bir şey yapamam" diye itiraz ediyor mu? Hayır. Determinizm sadece kötü davranışlara bahane ediliyor. Bir yerlerde, bir suçlunun genetik determinizmi mahkemede savunma diye öne sürdüğünü okuduğumu hatırlıyorum. Yaşlı bilge yargıç kibarca kafa sallamış, "Yasayı çiğnemenin genlerinizde yazılı olduğunu kabul ediyorum. Benim genlerimde de yasayı uygulamak yazıyor" demiş ve gülümseyerek eklemişti: "O yüzden size en ağır cezayı kesmekten başka seçeneğim yok." John Gray teoride eylemin bilinçsiz olmasından dolayı kişisel sorumluluğu reddedişini, eylemin beynin eyleme geçme kararını alışından yarım saniye önce gerçekleştiğini keşfettiğini iddia eden sinirbilimci Benjamin Libet'ın çalışmalarına dayandırmaktadır. Yaptıklarımızın önemli kısmının hatta belki çoğunun bilinçli düşünceye dayanmadığı kesinlikle doğrudur. Hatta bu durum bilinçli kontrolün elzem varsayıldığı karar alma için bile doğru olabilir. Yıllar yılı bir sonucun karmaşık etkenler dizisinin etkilerini tartmaya yönelik matematiksel teknikleri anlattığım Karar Teorisi adlı bir ders verdim. Ama meslektaş veya öğrencilerimle hiç paylaşmadığım, batıl zırvalardan ibaret, bir başka fizik kıskançlığı gördüğüm bir kuşku içime peyderpey düştü. Sonunda sırf hiçbir yöneticinin
bu teknikleri kullanmadığı değil, karar alma işinin hiç ama hiç rasyonel olmadığı fikrine kaydım. Onayınıysa uygulamada karar alma konusunda nadir yaşanan bir deneyimde buldum. Veritabanı teorisi öğretmeni sıfatımla, üniversite için tüm veritabanı eğitiminde ve okulun kendi bilişim sistemlerinde kullanılacak yeni bir Veritabanı Yönetim Sistemi seçmekten sorumlu bir ekibe alınmıştım. Üç büyük veritabanı adayı vardı; ekip halinde üç şirketi de ziyarete gidip uzun sunumlar izledik ve bir sürü soru sorduk. Ama sonunda, hiçbirimiz açıkça itiraf etmesek de, teknik ayrıntılardan hepimize gına geldi ve en çok hoşumuza giden sunuculardan yana oy kullandık. Onların veritabanı pazarda önder konuma yükselirken diğer ikisi yok olup gitti. Yeni teknik harikaydı: Ürün değil, satıcı değerlendiriliyordu. Karar almada bu duygusal temel, 1990'larda bazı beyin hasarlı hastaların, akıl ve mantık yürütme beceri ve zekâlarında herhangi bir aksaklık olmamasına rağmen heyecan hissedemediklerini keşfeden sinirbilimci Antonio Damasio tarafından kanıtlandı. [132]
Duyguların girdabından kurtarılmış bu insanların mantıklı seçenekler analizi temelinde berrak, rasyonel kararlar alabilmeleri gerekiyordu. Ama tam tersi söz konusuydu. En basit kararları bile alamıyorlardı. Olasılıkların artı ve eksilerini hesaplayabiliyorlardı ama
duygular olmadan seçim yapamıyorlardı. Kısacası sezgi veya "içte hissetme", sürecin sadece bir parçası değil, elzem bir özelliğiydi. Bir diğer sinirbilimci Joseph LeDoux, Damasio'nun keşfi üzerine çalışarak beynin karar almada iki yolu ("üst yol" ve "alt yol") bulunduğu fikrini ortaya attı. [133] Alt yol bilinçli mantık yürütmeyle hatta farkında olmakla bile ilgilenmiyordu ve duyusal verileri amigdalada, beynin duygusal merkezinde işliyordu. Bu yoldan eylem anlık, ezici ölçüde güçlü ve muazzam zor kontrol edilirdi. Gray/Libet teorisini destekleyen bu yoldu. Ama bir de prefrontal korteks, yani beynin analiz, planlama ve bilinçli karar alma merkezi üzerinden işleyen üst yol vardı. Bu merkez doğrudan amigdalaya bağlı olduğundan, Damasio'nun fark ettiği gibi, mantık yürütmede duygusal girdi daima söz konusuydu. Ama LeDoux'ya göre prefrontal korteks amigdalanın ilkel arzu ve dürtülerini çiğneyebilirdi ve sıklıkla da çiğniyordu. Ve duygusal beynin farkında olma hali prefrontal korteksin gücünü artırıyordu. Damasio da aynı noktayı vurgulamıştı: "Beynimizin çağlar önce bambaşka bir bağlamda tepki verdiği şekilde hareket edecek mekanizmayı hâlâ barındırdığı gerçeğinden haberdar olabiliriz. Ve bu tür tepkileri umursamamayı öğrenebilir, diğer
insanları da aynısını yapmaya ikna edebiliriz." [134]
Damasio özgür iradenin kullanılması konusunda, bilimcilerde pek görmediğimiz netlikte bir öneri de sunuyordu: "Biz insanlar isteyerek duygularımızı kontrole uğraşabiliriz. Hayatımıza hangi nesne ve durumların girmesine izin vereceğimize, hangi durum ve nesnelere dikkat ve zaman harcayacağımıza karar verebiliriz. Örneğin ticari amaçlı televizyon seyretmemeye karar verebilir ve televizyonun aklı başında insanların evlerinden ebediyen atılması gerektiğini savunabilir, bu yolda mücadele edebiliriz." [135] Kısacası insan davranışına sinirbilimsel bakış,
Buda/Spinoza/Freud çıkışlı benlik modeliyle ve Sartre'ın kişisel sorumluluk ve seçimlerdeki ısrarıyla tümden tutarlıdır. Hatta sinirbilim bizleri genlerin zorbalığından da kurtarmaktadır. Genetikbilim yazarı Matt Ridley: "Beyin- biliminde geçen yılların açık arayla en önemli keşfi genlerin eylemleri kontrol ettiği kadar eylemlerin merhametine de baktıklarının ortaya çıkmasıdır. Genler duygular aracılığıyla deneyime yanıt veren dişlilerdir. Etkinleştiricileri olaylar tarafından açılıp kapanacak şekilde tasarlanmıştır." [136]
Ridley'nin vardığı sonuç son derece nettir: "Özgür irade, genler tarafından hassasiyetle önceden belirlenmiş ve Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|