Şamil Vəliyev – 50

322
haqqında deyirdi: «Bu gün ən möhtac olduğumuz şeylərdən biri də uşaqlara məxsus bir
məcmuə olduğu şübhəsizdir. Bizim bu «Məktəb»i nəşr etməklə məqsədimiz məktəb
şagirdlərinin irəliləşmələrinə acizanə bir xidmətdir.
«Məktəb»i oxuyacaq şagirdlərin biliyi geniş bir dairədə olarsa, o vaxt biz
məqsədimizə yetişmiş oluruq».
Q.R.Mirzəzadənin həyat və yaradıcılığında ən görkəmli yeri redaktorluq
fəaliyyəti tutur. Azərbaycan jurnalistikası, redaktorluq sənəti öz görkəmli
nümayəndələri ilə seçilir. Zərdabi ənənəsini davam etdirən Q.Rəşad jurnalın məzmunlu
çıxması üçün əlindən gələni edirdi. Redaktorluğa ürəkdən yaradıcı iş kimi yanaşan
Qafur Rəşad jurnalın səhifələrində ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndələrinin
əsərlərinin, lətifələr, atalar sözləri və məsəllər, təmsillər, öyüd və nəsihətlər dərc
olunmasına xüsusi diqqət yetirirdi.
Ədəbi-pedaqoji «Məktəb» jurnalı Q.R.Mirzəzadənin redaktorluq ustalığı
sayəsində rus və dünya ədəbiyyatına geniş fer verir, ədəbi əlaqələrin inkişafında bədii
tərcümənin rolunu əsasən düzgün qiymətləndirirdi.
Jurnalda Tolstoy, Pleşşeyev, Baransoviç, Belausov, Qoqol, Krılov, Çexov,
Turgenev, Jukovski, Puşkin, Kuprin kimi rus ədəbiyyatı, həmçinin Şərq və Qərb
ədəbiyyatı nümayəndələrindən tərcümələr, təbdil və iqtibaslar çap olunurdu.
Azərbaycan mətbuatı tarixində ədəbi-bədii tərcümə ilə ardıcıl məşğul olan ziyalı
kimi tanınan Qafur Rəşad bir tərəfdən etdiyi tərcümələri redaktor olduğu «Məktəb»
jurnalında çap etdirir, digər tərəfdən kitab şəklində buraxdırırdı.
Qafur Rəşadın «Dəbistan» (1907, №8) jurnalında çap olunan «Kimyagərlər» adlı
tərcüməsi rus ədəbiyyatından verilmiş müəllifsiz hekayədir. Hekayədə rus xalqının
adət-ənənəsi qələmə alınmışdır.
«Q.R.» imzası ilə çap olunan «Kimyagərlər» adlı hekayəsi, Tolstoydan
tərcümələri Qafur Rəşadın tərcüməyə yüksək qiymət verməsini təsdiq edir.
«Məktəb» jurnalı «Tərcümeyi-hal» başlığı altında görkəmli adamlar haqqında
yazılar verirdi. Bu yazılar uşaqların bilik səviyyəsinə uyğun gəlirdi. Jurnalın 1915-ci il

---

323
2-ci nömrəsindəki Şahbələddin Mərcani haqqındakı oçerki Q.R.Mirzəzadə yazmışdı.
Növbəti nömrədə (1915,  №3) IX əsrin II yarısında yaşamış ərəb filosofu Fərabi
haqqında tərcümeyi-hal oçerkinin müəllifi də Qafur Rəşad idi.
«Məktəb» uşaq jurnalı «Tərcümeyi-hal» materialları çap etməklə şagirdlərin
dünyagörüşünün zənginləşməsinə kömək göstərirdi. Azərbaycan və dünya elm və
mədəniyyət xadimləri haqqında yazılar həmin şəxsiyyətlərin həyat və yaradıcılığını
araşdırmaq üçün hazırda qiymətli mənbədir.
«Məktəb» uşaq jurnalı Azərbaycan pedaqoji fikrinin inkişafına təsir göstərdiyi
kimi, Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin, bədii tərcümənin inkişafında da tarixi rol
oynamışdır.
Qafur Rəşadın özünəməxsus tərcümə prinsipləri var idi. Mütərcim öz bədii zövqü
və dünyagörüşünə, həmin dövr uşaqlarının yaş səviyyəsinə, psixologiyasına uyğun
gələn əsərləri tərcümə edirdi. L.Tolstoy əsərlərinin Azərbaycan uşaq bədii nəsrinin
inkişafına kömək edəcəyini nəzərə alaraq «Məktəb» jurnalında ona bütün ədiblərdə çox
yer verilmişdir.
Q.Rəşadın «Bir-birinə məhəbbət ediniz», «İnsana çoxmu yer lazımdır?», Barmaq
boylu uşaq«, «İnsanlar nə ilə yaşayırlar?», «Qəryədə», «Üç sual», «Baha oturur» və s.
tərcümələri çap olunmuşdur. «Qəryədə» uşaq hekayəsində ictimai haqsızlıq dünyasının
əzabları,  «İnsana çoxmu yer lazımdır?» hekayəsində insanın tamahkarlıq kimi mənfi
xüsusiyyəti pislənirdi. Q.Rəşad tərcümələrə orijinalda olmayan əlavlər edir, Tolstoy
əsərlərinin məzmun və ruhunu saxlamağa çalışırdı. Qeyd edək ki, əlavələrin əsərin
Azərbaycan dili və bədii təfəkkürünə müvafiq oması, əsərin ideyasının tərcümə zamanı
müasir səslənməsinə təsir göstərirdi.
Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının inkişafında ədəbi əlaqələrin rolu böyükdür.
Burada Tolstoydan edilən tərcümələrin də öz xidməti var. Tolstoy əsərləri bir tərəfdən
uşaqların əqli, əxlaqi tərbiyəsinə kömək göstərirdisə, digər tərəfdən milli ədəbiyyatın
inkişafına təsir göstərirdi. Məhz bu cəhətlərə görə başqa professional tərcümələr kimi
Q.Rəşad da tərcüməyə siyasi və mədəni iş kimi baxırdı.

---

324
Onun tərcümələrini vərəqlədikcə orijinala sadiqliyin şahidi oluruq. Lakin bu
sadiqlikdə bədiilik itmir, çevrilmiş nümunə orijinal əsər təsiri bağışlayır. Mütərcimin
Tolstoydan tərcümə etdiyi «Barmaq boylu uşaq» hekayəsinə müraciət edək.
Tərcümədə:
«Bir fəqir kişinin yeddi oğlu vardı. Bunlar hamısı balaca idi. Ən balacası anadan
olanda barmaq boylu olduğu üçün onun adını Barmaq boylu uşaq qoymuşdular. Barmaq
boylu uşaq balaca olduğu halda, çox hiyləgər idi»  (Q.Rəşad.  «Barmaq boylu uşaq».
Məktəbdə və evdə oxumaq üçün asan dildə yazılmış bir hekayə, I çap, Bakı,  1911,
səh.1),
Orijinalda:
«U odnoqo bednoqo çeloveka bılo semero detey malğ mala menğşe. Samıy
menğşoy bılğ tak malğ çto koqda on rodilğsə, on bıl ne bolğşe palğüa i ottoqo eqo zvali
malğçik s palğçik» [4, 7].
Mütərcim bədii məzmunu hər sözün, abzasın tərcüməsində deyil, ümumi mətnin
tərcüməsində saxlamışdır. Göstərilən nümunələrin müqayisəsində ğbir cümlə orijinalda
yoxdur: «Barmaq boylu uşaq balaca olduğu halda çox hiyləgər idi». Bu məzmuna xələl
gətirmir, əksinə əsərin bədiiliyini daha da artırır.
Tolstoyun bu hekayəsində, daha doğrusu bu nağılda yoxsul kəndlinin həyatı
realist planda təsvir olunur. Valideynlər aclıq zamanı öz övladdarını meşəyə göndərirlər.
Ehtiyac onları məcbur edir ki, uşaqlarını meşədə azdırsınlar, qazaqdıqları pula özlərinə
bir şey alsınlar. Tolstoyun «barmaq boylusu» adamyeyənin bütün var dövlətini deyil, öz
ailəsini məhrumiyyətdən xilas etmək üçün qızılı və yeddi verstlik çəkmələri götürür.
Rus xalq nağılı «Barmaq boylu uşaq və adamyeyən» əsasında yazılmış «Barmaq
boylu uşaq» hekayəsinin tərcüməsində mütərcim nağıl kolaritini saxlamışdır.
Bu müvəffəqiyyəti Qafur Rəşadın Tolstoydan etdiyi digər tərcümələr haqqında da
demək olar.  «İnsanlar nə ilə yaşayırlar» hekayəsinin tərcüməsində mütərcim əsasən
orijinala sadiq qalmışdır.  «Allahın əmri ilə göylərdən yerə gələn mələk Mikayıl «yer
üüzündə insanlar nə ilə yaşayırlar» sualına cavab tapır»: - «Məhəbbətlə». İnsanların

---