Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
191 dollar yox oldu. 21-29 oktyabr tarixlяri aras;nda 400-dən artıq bank iflas etmiş, minlərlə insan bütün mal varlığını itirmişdi. Bu müddətdə pul kütləsi tamamilə tükəndiyindən alış-verişdə barter metodu (əmtəənin əmytəəyə dəyişdirilməsi) geniş yayılmışdı. Qeyd edək ki, bu böhranın nəticələri özünü İkinci Dünya Müharibəsinin başlanğıcına qədər göstərmişdir. 1929-cu il oktyabr ayının 24-də dünyanın maliyyə mərkəzi olan Nyu-yorkun birjalarında 12,8 milyon səhm satıldı ki, bu da əvvəlkilərdən 1,5 dəfə çox idi. Oktyabr ayının 29-da isə satılan səhmlərin sayı 16,4 milyona çatdı. Qiymətli kağızların kursu sürətlə aşağı düşməyə başladı. Əgər 1929-cu il oktyabr ayının 1-də səhmlərin dəyəri 87 milyard dollar idisə, cəmi bir ay sonr 0,55 milyard dollara endi. Belə sürətlə azalma daha üç il davam etdi. 1933-cü ilin martına qədər 1929-cu illə müqayisədə səhmlərin dəyəri 4,5 dəfə azaldı. Dünya iqtisadi böhranı aparıcı kapitalist dövlətlərinin iqtisadiyyatını ən azı bir rüb geri artdı. Dünya sənaye istehsalının həcmi 38%, ticarətin həcmi 30%, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı 30% azalmış oldu. Dünya bazarında rəqabət kəskinləşərək ticarət müharibəsi xarakteri almağa başladı. Təkcə 1929-1934-cü illərdə 76 ölkə gömrük vergilərini artırıldı. Ticarət rəqabətinin artması ilə əlaqədar ölkələr arasındakı maliyyə əlaqələrinin ənənəvi əsasları pozulmuş oldu. İnflyasiya ABŞ-ı dolların qızıl standardlarından əl çəkməyə məcbur etdi. Nəticədə 56 dövlətin dollar ilə bağlı valyutası qiymətdən düşdü. 1932-ci ilin əvvəli üçün tam işsizlər 26 milyon, işini tamam itirməyənlərlə birlikdə 30 milyon nəfərə çatdı. Dünya iqtisadi böhranı beynəlxalq münasibətlər sahəsinə də əhəmiyyətli dəyişikliklər gətirdi. Məhz bu dövrdə, Versal-Vaşinqton sisteminin əməli iflası başlandı. İqtisadi böhran fərdiçilik, şəxsi təşəbbüs, və sahibkarlığınn hüdudsuz azadlığı ideyalarının parıltısını söndürmüş oldu. Ümumdünya iqtisadi böhranı dünyanın ən qüdrətli ölkəsi olan ABŞ-da 1929-cu ilin oktyabr ayında Nyu-York birjalarından birində başladı və tezliklə bütün kapitalizm dünyasını bürüdü. Böhran 1930-cu illərin əvvəllərində İngiltərədə də özünü göstərdi. 1932-ci ilin ikinci kvartalına qədər iqtisadi böhran daha da dərinləşdi. 192 1933-cü ildə İngiltərənin iqtisadiyyatı artıq durğunluq dövründəki vəziyyətini aldı. İqtisadi böhran illərində İngiltərənin sənaye məhsulları böhrandan əvvəlki 1929-cu illə müqayisədə 82,5 % aşağı düşdü. 1933-cü ildə isə 1929-cu ildəkinin 93%-ni təşkil edirdi. Lakin həmin dövr sənaye məhsulları ABŞ-da 52%, Almaniyada 60%, Fransada isə 74%-ə qədər aşağı düşmüşdü 5 . Sənaye məhsullarının digər kapitalist ölkələri ilə müqayisədə nisbətən az aşağı düşməsi faktı belə bir həqiqəti sübut edirdi ki, İngiltərə kapitalizmin sabitləşdiyi dövrdə yuxarıda adı çəkilən ölkələr kimi “çiçəklənmə” keçirməmişdi. İqtisadi böhran İngiltərənin əsas və ənənəvi sənae sahələrini daha çox sarsıtdı. Daş kömür istehsalı hiss ediləcək səviyyədə aşağı düşdü. Əgər İngiltərə 1929-cu ildə 258 milyon ton daş kömür istehsal edidisə, 1933-cü ildə bu rəqən 208 milyon tona düşdü. Çuqun istehsalı həmin dövrlər arasında 7,59 milyon tondan 3,57 milyon tona düşdü. Böhran çuqun əridilməsi sahəsində isə İngiltərəni 70 il arxaya atdı. Polad əridilməsi həmçinin 9,6 milyon tondan 5,20 milyon tona endi. Əgər İngiltərədə 1929-cu ildə gəmilərin ümumi tonnajı 1522 min ton idisə, 1933-cü ildə cəmi 133 min ton idi. İngiltərənin ticarət gəmiçiliyi də xeyli aşağı endi. 1929-cu ildən 1934-cü ilə qədər İngiltərənin dünya dəniz ticarətində tonnajı 2,43 milyon ton ixtisar edilmiş oldu. Böhran kənd təsərrüfatını da əhatə etdi. 1930-1932-ci illərdə kənд təsərrüfatı məhsullarının qiyməti 34% aşağı endi ki, bu da ölkənin kənd təsərrüfatına ciddi çətinliklər yaratdı. İngilis fermerlər belə bir çətin dövrdə dövlətdən heç bir yardım ala bilmədilər. Ona görə də Ümumdünya bazarındakı rəqabətdə İngiltərənin kənd təsərrüfatı məhsulları əlverişsiz vəziyyətə düşdü. Yeni Zellandiyanın yağı İngiltərə bazarlarında ölkə ərazisində istehsal edilən yağlardan daha ucuz qiymətə satılmağa başladı. Belə bir vəziyyət ölkədə Fransa ununun satışı üçün də xarakterik idi. İngiltərənin dəniz ticarətində vəziyyəti xüsusilə kəskin idi. Belə ki, 1920-cu ildə İngiltərənin ixracı 729,3 milyon ton funт sterlinq təşkil edirdisə, 1932-ci ildə bu rəqəm 365 milon funt sterlinq idi. Sənaye, kənd təsərrüfatı və ticarət sahəsindəki böhran İngiltərədə işsizlər ordusunun sayının artmasına səbəb oldu. Əgər 1930-cu ildə işsizlər bütün fəhlələrin 16,8%-ni təşkil edirdisə, 1931- 193 ci ildə bu rəqəm 23,1%, 1932-ci ildə isə 23,5% təşkil edirid. Bu dövrdə İngiltərədə hər dörd fəhlədən biri işsiz idi. Xüsusilə İngiltərənin ənənəvi sənaye sahələri olan daş kömür, gəmiçilik və metallurgiyada işsizlik daha yüksək həddə çatmışdı. Kömür sənayesinin mərkəzi olan Uelsdə, toxuculuğun mərkəzi olan Lankamirdə, əsas gəmiçilik rayonu olan Klaydda vəziyyət daha da ağır idi. Bu rayonlar “durğunluq” rayonları hesab edilirdi. 1929-cu ildə leyboristlər partiyası parlament seçkiləri qabağı vəd etmişdi ki, hakimiyytə gələcəyi təqdirdə ilk növbədə kömür şaxtalarında çalışan mədənçilərin vəziyyətini yaxşılaşdıracaq və orada iş gününü 7 saata endirəcəkdir. Lakin onlar hakimiyyətə gəldikdən sonra bu vədlərinə əməl etmədilər. Leyboristlərin bu hərəkəti İngiltərə fəhlə sinfində, ilk növbədə isə mədənçilərdə çox böyük narazılıq törətdi. Kömür sənayesi fəhlələrinin aramsız tətilləri leyborist hökumətini məcbur etdi ki, 1930-cu ilin iyulunda kömür şaxtaları haqqında yeni qanun qəbul etsin. Bu qanuna əsasən iş günü 7,5 saat müəyyən edilsin. İki həftəlik iş həftəsi isə 90 saat müəyyən olunurdu. Lakin fəhlələr bu qanuna qaşı kəskin etiraz bildirdilər. Fəhlələr nəhayət onlar üçün iş saatı sistemi tərtib edilməsinə nail oldular. Leyborist liderləri seçkiqabağı vəd etmişdilər ki, fəhlələrin “Ştrейkbrexerlər qanunu” adlandırdıqları 1927-ci ildə qəbul edilmiş həmkarlar ittfaqları haqqındakı qanunu ləğv eəcəklər. Lakin hökumət bu qanunu da ləğv etmədi. Uzun müzakirələrdən sonra ancaq bu qanuna bəzi əlavələr edildi. Burjuaziyanın fəhlə sinfi üzərinə basqını bütün ölkədə inqilabi hərakatın yüksəlməsinə səbəb oldu. İngilis fəhlə sinfinin 1931-32-ci illərdəki mübarizəsi öz gərginlik dərəcəsinə və kəskinliyinə görə yalnız müharibədən sonrakı ilk illər və 1926-cı illə müqayisə edilə bilər. 1931-ci ilin sentyabrında işsizlərin çıxışları İngiltərənin az – çox böyük şəhərlərinin hamısını bürümüşdü. İşsizlərin nümayişləri kütəvi xarakter daşıyır və bir qayda olaraq polis ilə qızğın toqquşmalara səbəb olurdu. İşsizlərin milli hərakatı işsizlərə izah edirdi ki, yalnız onların qüdrətli müqaviməti hakim dairələrin onların yaşayış səviyyəsinə hücumunun qarşısını ala bilər. Təşkilat “ehtiyacı yoxlamaq” əleyhinə 194 geniş etiraz kаmpaniyası aparıdı. Hərakat tərəfindən toplanış və 1932-ci ilin mayında olmuş konfrans “ehtiyacı yoxlamağın”, “anomaliyalar haqqında qanunun”, işsizlər üzrə verilən maddi yardımın 10% azaldılmasını, habelə digər ictimai ehtiyatlara çəkilən ictimai xərclərin azaldılmasının ləğv edilməsini tələb edən ərizənin altına imza toplamağı nəzərdə tutan planı bəyəndi. Bu kampaniya 1932-ci ilin payızında Londona aclıq yürüşü təşkil etməklə nəticələndi. “Ehtiyacı yoxlamaq” əleyhinə etiraz ərizəsinin əleyhinə oktyabr ayına qədər bir milyondan artıq imza toplanmışdı. İşsizlərin mübarizəsi fabrik və zavodlarda əmək hqqının azaldılması əleyhinə fəhlələrin etiraz çıxışları ilə bir zamanda aparılırdı. Böhran illərində Kompartiya işsizlər arasındakı işə ciddi fikir verirdi. İşsizlərin nümayişlərində, yürüşlərində və digər çıxışlarında kommunistlər fəal iştirak edirdilər. İngiltərə Kommunist partiyasının 1932-ci ilin noyabrında toplanmış XII qurultayı kütlələr içərisində partiya işinin bir qədər yaxşılaşdığını qeyd etməklə bərabər, onun kütlələrlə əlaqəsinin qeyri-qənaətbəxş olduğunu etiraf etdi. Başda Henderson olmaqla Leyborist partiyasının yeni rəhbərliyi öz təsirini kütlələr içərisində mühafizə etmək üçün manevr etməyə əl atdı. Kütlələr leyboristlərin “təcridçilik” şüarından əl çəkməsini və möhkəm, əsl sosialist siyasəti yeritməsini tələb edirdilər. Leyborist rəhbərliyinin “sol” bəyannamələri bu cür tələblərə cavab oldu. Leyborist partiyasının 1932-ci ildə olmuş konfransının qərarında göstərilirdi ki, “gələcəkdə leyborist hölumətinin və parlamentdəki leyborist partiyasının rəhbərləri, parlamentdə leyborist çoxluğuna əsaslanan və ya əsaslanmayan hökumət təşkil etdikdə, müəyyən sosialist qanunvericiliyi proqramını dərhal elan etməlidirlər. Partiya parlamentdə etiqad etdiyi prinsiplər uğrunda sona qədər mübarizə aparmalı və lazım gələrsə bu mübarizədə məhv olmalıdır”. Gələcək göstərdi ki, leyborist partiyasının rəhbərlərinin sosializmə sədaqət haqqındakı bu andlarının onların burjuaziya əleyhinə mübarizə aparmaq istəkləri ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Leyborist partiyasının kollektiv üzvlərindən biri olan Müstəqil fəhlə partiyası içərisində leyborist partiyasından çıxmaq tələbləri güclənirdi. Müstəqil fəhlə partiyasının 1932-ci ilin iyulunda Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|