Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
203 görməsini tələb edirdi. Fəhlələrin bu əhval-ruhiyyəsi 1933-cü ilin payızında leyborist konfransının qəbul etdiyi qətnamədə öz əksini tapmışdı. Leyborist partiyası “müharibədə iştirak etməməyi və ümumi tətil də daxil olmaqla fəhlə hərakatının sərəncamında olan bu vasitələrlə onun əleyhinə mübarizə aparmağı” öz ğhdəsinə götürdü. Bu qərar İngiltərə fəhlə hərakatının mürtəce rəhbərlərinin xoşuna gəlmirdi, onlar Sovetlər İttifaqı əleyhinə müharibə hazırlayan “milli” hökumətin xarici siyasətini müdafiə edərək, bu qərarı pozmaq üçün hər şeyi edərdilər. Bir neçə aydan sonra, leyborist partiyasının və trедйunionların nümayəndələrinin daxil olduqları Milli əmək şurası, 1933-cü il leyborist konfransının qərarını əslində ləğv etmiş olan bir bəyanatla çıxış etdi. Həmkarlar ittfaqları rəhbərlərinin fəhlə sinfinin bərabərliyi əleyhinə, həmkarlar ittifaqında inqilabi ünsürlərin təsiri əleyhinə mübarizəsi 1935-ci ilin martında özünü göstərdi. İngilis burjuaziyasının ayrı-ayrı qruplar arasında uzun müddət proteksionizm məsələsi ilə əlaqədar olaraq mübarizəси davam etdi. Mühafizəkarlar proteksionizm siyasətinin yeridilməsinin ardıcıl tərəfdarları kimi çıxış edirdilər. Liberallar və leyboristlər isə azad ticarətin tərəfdarı idilər. 1931-ci ilin sentyabrında İngiltərəyə bir sıra malların gətirilməsində proteksionizm siyaəsti yeridilsə də, amma o yenə də azad ticarət ölkəsi olaraq qalırdı. Бу дюврдя эениш сосиал прогпрамлар да щяйата кечирилди. Йени иш йерляри ачылды. 1931-жи илин августунда ишсизляря йардым щаггында йени ганун гябул едилди. Гануна эюля мювсцмц фящляляр, аиляли гадынлар, фасилясиз иш стаъы олмайан шяхсляр йардым алмагдан мящрум едилдиляр. 1932-жи илин нойабрында гябкл едилмиш «Ещтийажларын йохланылмасы щаггында» гануна ясасян йардымларын юдянилмяси цзяриня жидди нязарят гойулду. 1931-32-ci illərdə isə dünya iqtisadi böhranının təsiri altında İngiltərə qəti olaraq sərbəst ticarətdən əl çəkib proteksionizmə keçdi. Bu keçid bir neçə mərhələdə həyata keçirildi. 1931-ci ilin noyabr ayında parlament mehriban qonşuların mallarına qarşı qanun qəbul etdi. 1931-ci ilдя həmçinin proteksionist siyasətə keçmək haqqında qanun qəbul edildi. Ümumiyyətlə 1932-ci ilin fevralında qəbul edilmiş qanun hökumətə imkan verirdi ki, gömrüyü 100%-ə qədər qaldırsın. Proteksionizm göstərdi ki, İngiltərə böhranı azad ticarət şəraitində aradan qaldırmağa qabil deyildir, onu ancaq proteksionizm 204 öz rəqiblərinin pəncəsindən azad edə bilər. 30-cu illərdə bu siyasətin yeridilməsi dünya bazarında ingilis iqtisadiyyatı üçün əlverişli rol oynadı. İngilis burjuaziyası həmçinin iqtisadi böhranı müstəmləkə xalqlarını istismar etmək hesabına azaltmağa çalışırdı. Böhran müstəmləkə ölkələrinin ticarətini kəskin surətdə ixtisar etdi. Maliyyə böhranı ilə əlaqədar İngiltərə 1931-ci ilin ortalarından 1934- cü ilin əvvəllərinə qədər Hindistandan funt – sterlinq mövqeyini möhkəmləndirmək üçün 2 milyard funt – sterlinq dəyərində qızıl aparmışdır. Böhran dövründə müstəmləkə xalqlarında ingilis imperializminə qarşı milli azadlıq hərəkatı gücləndi. Bu ilk növbədə özünü Hindistanda göstərdi. Rəsmi məlumatlara görə 1930-31-ci illərin 10 ayı ərzində Hindistandaн antiingilis çıxışlarına görə 90 mindən artıq adam istintaqa cəlb edilmişdi. Leyborist hökunəti Hindistanda İngiltərə tarixində biabırçı hal kimi qalan Mирут məhkəmə prosesini keçirdi ki, 1929-cu ilin martında Hindistan fəhlə hərəkatının 32 lideri məhkəməyə cəlb edildi. 1930-cu ildə İngiltərə hökuməti Hindistandakı fəhlə hərakatının qarşısını almaq üçün Saymonun başçılığı altında xüsusi komissiya yaratmağı qərara aldı ki, həmin komissiya Hindistanın konstitusiyasını işləyib hazırladı. Bu dövrdə həmçinin İngiltərənin Asiya və Afrikadakı müstəmləkələri də azadlıq hərəkatını genişləndirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrdə İngiltərя öz ərazisindən даща böyük olan müstəmləkələrə malik idi. İqtisadi böhranın inkişafı kapitalist dövlətləri arasında ziddiyətləri kəskinləşdirdi. Böhran ilk növbədə İngiltərə ilə ABŞ arasındakı satış bazaлары, хам mal mənbələri, kapital qoyuluşu sferaları, və Çinin hərbi dəniz silahlanması sahəsində mübarizəni kəskinləşdirdi. Hərbi dəniz donanması quruculuğunu nizama salmaqməsələsi ilə əlaqədar olan məsələni həll etmək üçün Londonda İngiltərə, ABŞ, Yaponiya, Fransa və İtaliyanın iştirakı ilə konfrans keçirildi. İtaliya və Fransa arasında Aralıq dənizində ağalıq uğunda ziddiyйət meydana çıxdı. İngiltərə Aralıq dənizində onu gözləyən təhlükədən, yəni dəniz silahlanamsında mövqeyini itirmək təhlükəsindən yaxa qurtara bilmədi. 1930-cu ilin London konfransında hərbi dəniz qüvvələri üzrə münasibətlər ABŞ-ın xeyrinə dəyişildi. İngiltərənin dəniz hökmranlığı keçmişdə qaldı. İqtisadi böhran İngiltərə, ABŞ və Fransa hökumətlərinin yenidən Almaniyanın təzminat məsələsi ilə məğul olmağa vadar etdi. 1931-ci 205 ilin iyununda ABŞ hökuməti təklif etdi ki, Almaniyadan artıq təzminat alınmasın. Bu məsələ ilə əlaqədar olaraq 1932-ci ildə Lozannada xüsusi konfrans çağırıldı və orada Almaniyadan təzminat alınması saxlanıldı. Almaniya ancaq 15 il müddətinə 3 milyard markа təzminat verməli idi ki, sonralar Almaniya bunu da verməkdən boyun qaçırdı. 1932-ci ilin noyabrında İngiltrə hökuməti Almaniyanın silahlanması haqqında tədbirlərini müdafiə etdi. 1932-ci ilin dekabrında 5 dövlətin – ABŞ, İngiltərə, Fransa, İtaliya, Almaniyanın birgə keçirilən konfransında Almaniyanı onlarla bərabərhüquqlu olduğunu İngiltərə də qəbul etdi. İngiltərə bu dövrdə öz xarici siyasətində SSRİ-yə qarşı antisovet siyasətini davam etdirirdi. 1931-ci ilin fevralında İngiltərə burjuaziyası ticarəti qorumaq adı altında xüsusi təşkilat yaratdı ki, bu da SSRİ-ni iqtisadi blokadaya almaq siyasəti yeridirdi. İngiltərə xarici siyasətində Yaponiyaya qarşı elə bir mövqe tuturdu ki, bu Yaponiyanın Uzaq Şərqdə yeni işğallara başlaması üçün şərait yaradırdı. 1934-cü ildə artıq İngiltərədə sənaye məhsulunun həcmi 1929-cu il səviyyəsinə çatdı. Keçən illərdə olduğu kimi, indi də ingilis təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələrinin inkişafı eyni səviyyədə deyildi. İngiltərə sənayesində baş verən bəzi canlanmanın başlıca səbəblərindən biri də hərbi sənaye sahələrinin sürətlə inkişaf etməsi idi. Proteksionizm də ingilis sənayesinin canlanmasına kömək etmişdi. 1937-ci ilin ortalarında İngiltərədə başlamış yeni iqtisadi böhran nəticəsində 1938-ci ildə sənaye məhsulunun indeksi aşağı düşmüş, 1937-ci ilə nisbətən 115,7 təşkil etmişdi. Лакин бющран узун сцря билмяди. Мцщарибянин башланмасы буна мане олду. 1929-1933-cü illəri əhatə edən ümümdünya iqtisadi böhranı Avropa ölkələrini sarsıtdı. Böhran həmçinin bölünmüş dünyanı yenidən bölüşdürmək üçün yeni cahan müharibəsinin başlanmasında başlanğıc rolunu oynayan, ona təkan verən amillərdən biri oldu. Almaniyada faşizmin hakimiyyət başına gəlməsi ilə bu proses daha da gücləndi. Aydındır ki, Almaniyanın Avropada hegemonluq iddiası ən çox İngiltərənin mənafeyinə toxuna bilərdi. 30-cu illərin ikinci yarısında bəşəriyyət günbəgün yeni dünya müharibəsinə doğru getməyə başladı. Əlbəttə İngiltərə kimi bir dövlətin 30 cu illərin ikinci yarısında Almaniyaya verdiyi imkanlar da bu prosesdə az rol 206 oynamamışdı. 1935-ci ildən İngiltərədə mühafizəkarlar partiyası hakimiyyətdə idi. 1937-ci il seçkilərində də onlar qələbə qazandılar. Fəhlə sinfi yeni dünya müharibəsi təhlükəsinin artdığını dərindən dərk edir və onun qarşısını almaq üçün tədbirlər görülməsini tələb edirdi. 1934-cü ildə dövlətin “Qiyama təhrik haqqında” qanunu ən mürtəce tədbirlərdən biri idi, çünki o, əslində antimüharibə təbliğatı əleyhinə yönəldilmişdi. 1935-ci ildə müharibə təhlükəsi daha çox artdıqda, ingilis xalqı Millətlər cəmiyyəti ittifaqı və bəzi digər təşkilatlar tərəfindən keçirilmiş “sülh haqqında rəy sorğusu” ilə cavab vermiş və xalqın böyük əksəriyyəti öz səslərini kollektiv təhlükəsizliyə, tərksilah olunması və təcavüzkar dövlətlər əleyhinə sanksiya tətbiq edilməsinə vermişdi. 1935-жи илдя кечириляжяк сечкилярдян габаг Макданалд истифадяйя эетмяли олду. 1935-ci ilin iyununda mühafizəkar Balduini baş nazir etdilər. Mühafizəkarlar seçkiqabağı kampaniyada daxili siyasət sahəsində heç bir nəzəri vədlər verməyərək əməli fəaliyyət göstərəcəklərini, xarici siyasət sahəsində isə beynəlxalq aləmdə kollektiv təhlükəsizlik sistemi yaratmaq və sülh uğrunda mübarizə aparmaq niyyətlərini bəyan etdilər. 1935-ci ilin noyabrında İngiltərədə növbəti parlament seçkiləri keçirildi. 1935-ci ilin yayında hökumət yenidən formalaşdırıldı. İyun ayından ona Bolduin başçılıq etməyə başladı. Noyabr ayında isə parlamentə yeni seçkilər keçirildi. Seçkilərdə mühafizəkarlar 387, leyboristlər isə 154 yer aldılar. Hökuməti mühafizəkarlar təşkil etdilər. Baş nazir İngiltərənin mövqelərinin gücləndirilməsi uğrunda siyasəti fəal müdafiə edən S.Bolduin oldu. Hökumətdə xarici işlər naziri vəzifəsini Semuel Xor, maliyyə naziri vəzifəsini isə Nevil Çemberlen tutdular. Leyboristlər isə «Sosializm və sülh uğrunda» adlı yeni proqram qəbul etdilər. Əvvəlki «Leyborizm və millət» proqramından xeyli geniş olan bu proqramda bank, nəqliyyat, enerji sistemlərinin yenidən qurulması, daş kömür, gəmiqayırma və maışnqayırma sahələrinin bir qisminin milliləşdirilməsi irəli sürülürdü. Bundan ötrü milliləşdirmə prosesinin hüquqi əsaslarının işlənib hazırlanması zəruriliyi göstərilirdi. Leyboristlər demokratiya və sülh ideyalarına sadiq olduqlarını bəyan etdilər. 1935-ci ildə leyboristlərin lideri Klement Ettli seçildi. Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|