Hal-əhval tutmaq istədim. Başını aşağı salıb xəcalətlə bircə bunları dedi: “Dadaşım
Soltanhəmidi tutub apardılar”. Daha sonrası yadımda deyil...
Səhərisi yığışıb Şamaxıya qayıtdıq. Öyrəndim ki, onu yığıncaq vaxtı
aparıblar. Onunla birgə Şamaxı Rayon Partiya Komitəsinin
birinci katibi Xəlfə
Hüseynovu, ikinci katibi Avalovu, torpaq şöbəsinin müdiri Yuxanovu, 6 nömrəli
şərabçılıq sovxozunun direktoru Əlisahib Məmmədovu, rayon prokuroru Əhməd
Əmirovu, Padar Kənd Sovetinin sədri Babalı Bəkirovu da həbs etmişdilər...
Bir sözlə, Şamaxı ziyalılarına süpürgə çəkirdilər. Kimin evində ərəb əlifbası
ilə kitab, əlyazması tapılırdısa, pantürkist, panislamist damğası ilə cəzalandırılıb
həbs edilirdi.
NKVD-nin sədri Şamanbəyovdan evimizin açarını istədim. Qapımıza qıfıl
vurmuşdular. Sumbatov-Topuridze də orada idi. Mənə tərs-tərs baxıb: “Deyəsən,
öz ayağınla gəlmisən,
rədd ol burdan, bu saat səni də həbs edərəm” deyib özündən
çıxdı.
O gündən həyatımın faciəsi başladı....
- Sahibə xanım, Soltanhəmidin “günahı” nə oldu?
- Sonralar öyrəndim ki, bir ambardarı döyməklə Soltanhəmidin üzünə
şahid ediblər. Guya o deyib ki, biz komissarın kabinetində, evində tez-tez
yığıncaq keçirirdik. Komissar Paşayevin rəhbərliyi ilə silahlı üsyana hazırlaşırıq.
O, bizə güllə atmağı öyrədirdi.
Komissar Paşayev məni əsgərliyə ona görə göndərmədi ki, təşkilatın
işində
yaxından iştirak edirdim. Təşkilata silahı mən tapıb alırdım.
- Görüşməyə necə, icazə verirdilərmi?
- Yox. Ayda iki dəfə “yemək” götürürdülər. Yemək, ərzaq aparmaq
qadağan idi. Ancaq dəyişmək üçün paltara icazə vardı. Bir dəfə, bir nəfər nə
yollasa ondan barmaq boyda kağız gətirdi.
Yazmışdı ki, Sahibə, mən “xalq düşməni” deyiləm. Mənim vicdanım təmiz
və ləkəsizdir. Bunları balalarımıza da başa sal ki, gözükölgəli böyüməsinlər.
Üçüncü dəfə dalınca gedəndə dedilər ki, 20 il həbs cəzası kəsilib. Dalınca
da əlavə
elədilər ki, əriniz güllələnib, daha gəlməyə bilərsiniz...
“Güllələnmək” sözünü eşidəndə ağlım başımdan çıxdı. Handan-hana özümü
ələ aldım. Düşmənlərin əhatəsində olduğumu xatırladım. Körpələrimi fikirləşdim.
Sağ olsun, yaxın-uzaq qohumlar, o çətin illərdə gizli də olsa “xalq düşməni”nin
ailəsinə arxa oldular.
Soltanhəmid Paşayevin ömür yoldaşı Sahibə xanım o ağrılı-acılı illərə
qeyrətlə, kişi dəyanəti ilə dözmüş, övladları Rozanı, Elmiranı, Rəfiqəni böyüdüb
ərsəyə çatdırmış, komissar ərinin, nüfuzlu ziyalı nəslinin adına layiq vəfalı ömür
yaşamışdır.
İllərin əzabından saçı qar kimi ağarmış nurani Sahibə ana ilə söhbət edəndə
elimizin müdrik sənatkarı Abbasqulu ağa Bakıxanovun sözlərini xatırladım:
“Namuslu qadın
kişi üçün elə bir sərvətdir ki, onun misli yoxdur”.
Onu da xatırladaq ki, Soltanhəmid Cəbrayıl oğlu Paşayev 1898-ci ildə
Şamaxıda ziyalı ailəsində dünyaya gəlib. İlk təhsilini Şamaxıdakı realnı
məktəbində alan Soltanhəmid sonralar Bakıdakı Azərbaycan hərbiyyə məktəbini
bitirib. Zabit kimi ordu sıralarında sidq-ürəklə xidmət edən Soltanhəmid Baskal
Qəsəbə İcraiyyə Komitəsinin sədri, Göyçay hərbi komissarlığında komissar
köməkçisi (1925-30-cu illərdə) işləmişdir. Yaxşı hərbi fəaliyyətinə görə dəfələrlə
mükafatlandırılan Soltanhəmid məşhur şairimiz Məhəmməd Hadinin doğmaca
xalası oğludur.
1991-ci il
SONUNCU KƏNGƏRLİ GENERALI
(Cəmşid xan NAXÇIVANSKİ)
Azərbaycan öz süverenliyi, tam azadlığı
barədə fikirləşirsə, o ilk növbədə öz
milli ordusu, milli zabitləri barədə
fikirləşməlidir. Mən bunların hamısını
düşünürdüm...
İyirmi beş il öncə mən Azərbaycanda
əvvələr heç vaxt oxşarı, analoqu olmayan
ixtisaslaşdırılmış hərbi orta məktəb yaratmaq
haqqında fikir irəli sürdüm. Bu məktəbi yaratdıq.
Doğrudan da mənim həyatımda gördüyüm işlər içərisində
bu addımı, bu işi, bu təşəbbüsü o dövrdən artıq iyirmi beş il
keçəndən sonra özüm də yüksək qiymətləndirirəm.
Heydər ƏLİYEVİN
1990-cı ildə Moskvada
verdiyi müsahibədən
Hər şeyin ilki gözəl və yaddaqalan olur. İlk müəllim, ilk general, ilk
kosmonavt, ilk məhəbbət.... Bunlar ilk övlad qədər şirin və əzizdir.
Bu gün hərbi
qüdrət tariximizin zabit heyətindən söz düşəndə istər-istəməz general Cəmşid xan
Naxçıvanski adına hərbi litseyin məzunlarını yada salırıq.
Fəxr etməliyik ki, Cəmşid xanın “şinelindən çıxmış” bu zabitlər suveren
Azərbaycan Milli Ordusunun sıralarında torpaqlarımızın qəsbkarlardan
təmizlənməsi uğrunda şərəflə vuruşurlar.
1918-ci ilin iyun ayında məşhur sərkərdəmiz Əliağa Şıxlinski Gəncədə milli
yunkerlər məktəbinin banisi oldu. Totalitar rejimin sərt məngənəsində ikinci dəfə
belə bir məktəbin 1971-ci ildə yaradılması Heydər Əliyevə qismət oldu. Əlbəttə, o
dövrün acı abı-havasını udanlar yaxşı bilirlər ki, həmin illərdə Milli zabit heyətinin
yetişdirilməsi
üçün nəinki məktəb açmaq, hətta fikirləşmək belə böyük cəsarət və
risq tələb edirdi. Bütün zamanlarda xalqını düşünən Heydər Əliyev haqlı olaraq
millətimizin sonsuz məhəbbətinə layiq şəxsiyyətdir.
Cəmşid Naxçıvanski Kəngərli nəslindən olan axırıncı generaldır. Onun
general babaları Ehsanxan, Kəlbalı xan, Hüseynxan və İsmayılxan qoca yaşlarında
öz əcəlləri ilə vəfat ediblər. Tale Cəmşid xana cəmi 43 il ömür qismət elədi. Onun
da 26 ilini hərbi fəaliyyətdə keçirdi. Ömrünün ən qaynar çağında otuzuncu illərin
haqsız qurbanlarından biri oldu. Günahı da bu idi ki, qardaşı Davud xan və Kəlbalı
xan İranda şah qvardiyasında xidmət edirdi. Guya Cəmşid xan da başçılıq etdiyi
“casus təxribatçı dəstəsi” ilə onlarla sıx əlaqə saxlayırdı. Azərbaycanda şura
hökuməti qurulanda hər iki qardaş rəsmi şəkildə icazə alıb İrana getmişdilər.
Tezliklə İran ordusunda ad-san qazanıb yüksək rütbə almışdılar. Lakin otuzuncu
illərdə şahənşah onlara inamını itirdi. Səbəbi qardaşları Cəmşid xan
Naxçıvanskinin Qızıl Orduda briqada komandiri olması idi. Vaxtilə onların ata-
babaları rus qoşunlarının tərkibində İran ordusuna qarşı vuruşmuşdular. Görünür,
şahənşaha bu məlumat da çatdırılıbmış... Ona görə də şah onları güllələtdirdi. Bu
tayda, 1938-ci ilin mayında Cəmşid xan həbs edildi. Həmin il avqustun iyirmi
altısında güllələnəndə artıq 4 il əvvəl qardaşları İranda qətlə yetirilmişdi. Onda
C.Naxçıvanski Moskvada M.Frunze adına Ali Hərbi-Siyasi Akademiyanın ümumi
taktika kafedrasının rəisi kimi yüksək vəzifədə işləyirdi.
1938-ci il avqustun on ikisində “Sovet Hökumətinin qatı düşməni, müqəssir”
Cəmşid xan Naxçıvanskiyə olunan ittihamnamədən:
Birinci: - Azərbaycan Milli Mərkəzi adlanan Azərbaycan
antisovet millətçi
təşkilatın fəal iştirakçısıdır. O, təşkilata Qarayev tərəfindən cəlb olunmuşdur.
İkinci: - Azərbaycanda Sovet hökumətinin devrilməsi planının
hazırlanmasında və Azərbaycanın Sovet İttifaqından ayrılmasında fəal iş aparmış,
Azərbaycanda hərbi üsyan planını şəxsən özü hazırlamışdır.
Üçüncü: - İran ordusunda xidmət edən qardaşı, mühacir Kəlbalı xanla əlaqə
saxlamışdır. Azərbaycanda üsyan başlanarkən mühacirlərindən ibarət kömək
məqsədilə qardaşına hərbi dəstələr göndərmək tapşırığını vermişdir.
Dördüncü: - 1931-ci ildə həbsdən azad olunduqdan
50
sonra Moskvaya
gələrək Qarayevlə yenidən əlaqə yaratmışdır. Azərbaycan Milli Mərkəzində
antisovet fəaliyyətini daha da gücləndirmiş və mərkəzin işlərində yaxından iştirak
etmişdir.
Beşinci: - Antisovet hərbi qəsdlə bilavasitə əlaqə saxlamış və onlara
Azərbaycan Milli Mərkəzinə konkret kömək göstərəcəyi barədə razılıq vermişdir.
Altıncı: - 1921-ci ildən 1926 cı ilə kimi cəsusluqla məşğul olmuş, Az.
Pambığının keçmiş sədri Məmməd Hacıyev vasitəsilə qardaşı Kəlbalı xana ordu
bərəsində /RKKA/ tam məxfi məlumatlar vermişdir.
Bu ittihamnamələrdən 14 gün sonra SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi
Kollegiyası bağlı məhkəmə iclası keçirdi. Hərbi Kollegiyanın sədri V.V.Ulrixin və
3 nəfərin şahidliyi ilə cəmi 15 dəqiqə çəkən məhkəmə iclası saat 12.50-də general
Cəmşid xan Naxçvıvanskiyə ölüm hökmü oxudu.
Hökm oxunandan sonra ona son
sözünü deməyi təklif etdilər. Döyülüb ağıryaralar almış Cəmşidxan kəkələyə-
kəkələyə danışmağa utandı. Bir də ki, şər və iftira dolu ölüm hökmü kəsiləndən
50
Cəmşid хаnı аntisоvеt millətçi təşkilаtın fəаl üzvü kimi birinci dəfə 1931-ci il fеvrаlın 22-də Zаqаfгаziyа Bаş
Siyаsi Idаrəсinin хüsusi şöbəsi Тiflisdə həbs еtmişdi - müəl.