Mənə beş il iş verdilər. Məhkəmədə üzümə elə adamları şahid elədilər ki,
heç onlarla salam-kəlamım yoxuydu.
Üzümə elə şeylər oxudular ki, heç yatsam
yuxuma da girməzdi. Beş il Volqa-Don kanalında siyasi dustaq kimi işlədim. Üç il
də səsimi aldılar.
***
Daşdəmir ağanın bu günlərindən olmuş bir əhvalat:
1981-ci ildə ailənin böyük oğlu Nazim Moskvada Ali Milis məktəbini bitirib
orqanda işləyir. Nadürüstlərin “yuxarılara” imzasız danos və şikayətləri axışır, nə
axışır. Nəhayət, bir gün Gürcüstan Daxili İşlər naziri, general Qevatadzenin özü
şikayətə baxmaq üçün Nazimi yanına çağırır:
- Leytenant Paşayev, sənin keçmişin hansı nəsildəndir?
Nazim qürurla:
- Ağalıq, - deyə cavab verir. Cavabdan xoşu gələn general bığaltı
gülümsünüb:
- Səndən öz julikləriniz şikayət yazıblar, - deyir, - özü də nə az, nə çox - bir
kisə. Cavabından
xoşum gəldi, kişi kimi boynuna aldın. Mən də Tavat
nəslindənəm... Get, işlə, heç kəsin səninlə işi ola bilməz...
İllər, haqsız təzyiqlər Daşdəmir ağanı çox sıxıb, güzəranı pis də olub,
yaxşı da, özü demiş, elə-belə, ortabab da. Əzizlərini, yaxın-uzaq qohumlarını itirib,
amma şah vüqarı sınmayıb, ağalıq dəyanətini qoruyub saxlayıb. Ona görə
saxlaya bilib ki, nəsli-nəcabəti saf olub. Xoş saatda dünyaya gələn bu insanda
yaxşı keyfiyyətləri qısa müddətli görüşdə də aydınca hiss etmək olur.
Onun bircə
nisgili, bircə intizarı var: nəslimin, kökümün adı itib-batmasın.
* * *
Yüz ilə yaxındı Borçalı mahalında bu nəslin ulusu Səməd ağa haqqında
danışılan rəvayət var. Amma bu barədə yazılı heç bir sənəd-filan yoxdu. Artıq
yaddaşlarda kök salmış bu rəvayət xalq arasında inanılmış həqiqətə dönüb. Bu gün
bizim də ona inanmamağa haqqımız yoxdu. Mən də onu dönə-dönə Qazax və
Borçalı aşıqlarından, ağsaqqallarından eşitmişəm.
...Ali bir məclisdən sonra Tiflis zadəganları Nəbatat bağında gəzə-gəzə
xanım-xatın gözəllərlə söhbət edirmişlər. Səməd ağa da nəcib bir gürcü gözəli ilə
əylənirmiş. Onun yanından keçən erməni generalı Karqanov kinayə ilə söz atır:
- Görəsən, bu gözəllikdə qız vəhşi türkdən nə zövq alır?
Hirslə ayağa duran Səməd ağa general Karqanovu qılıncı ilə yarıya bölür.
Səməd ağanı həbs edirlər. Divan məhkəməsi uzun çəkir. Generalı öldürdüyünə
baxmayaraq, şəxsiyyəti təhqir olunan Səməd ağanı məhkəmə müəyyən mənada
müdafiə edirmiş. Məsələni həll etməkdə çətinlik
çəkən Qafqaz canişini Səməd
ağanın ərizəsini çar I Nikolaya göndərir. İmperator Səməd ağanın ərizəsinə belə bir
dərkənar qoyur:
“Min düşmənimi məhv edən dostum Səməd ağa bir təəbəmi öldürüb. Ona
görə də əfv edirəm”.
Çar Səməd ağanı müharibələrdə göstərdiyi igidliyinə görə bağışlayıb.
Əfvetmə ilə bağlı el arasında belə bir əhvalat da var:
Deyilənə görə, çar Səməd ağanın müharibədə göstərdiyi qəhrəmanlığına
heyran qalıb deyir:
- Səməd ağa, bir şey istə, diləyinə sərəncam verərəm.
Qürurlu Səməd ağa isə belə cavab verir:
- Əlahəzrət, iltifatınız artıq olsun. Mənə heç nə lazım deyil, sayənizdə
bəndənizin hər şeyi var. Mənim atamın qızılı çanaqla ölçülür. Beş at mənzili torpaq
sahibiyəm. Sizdən bircə diləyim var: acıqımı, hirsimi özümə verin.
Çar məmnuniyyətlə razı olub deyir:
- Səməd ağa, bu mərdliyi ki,
səndə görmüşəm, haqsız iş tutmayacağına
əminəm. Amma ədalət naminə hirslənib Qafqaz canişinini doğrasanda, səni yenə
də cəzalandırmaram. Get, acığın, ədalətin, bir də igidliyin sənə yar olsun!
* * *
El qəhrəmanı Səməd ağa Qasımlı haqqında Borçalı və Qazax ellərində
danışılan əhvalatlar çoxdur.
1970-ci ilin qışında Ləmbəli Molla Məhəmməd Əfəndiyevin görüşünə
getmişdim. Səksən yaşlı Məhəmməd dayının keçmiş igidlər və aşıqlar haqqında
məlumatı çoxdur. Səməd ağa haqqında belə bir əhvalatı ondan yazıb götürmüşəm.
...İmperator I Nikolayın ölümündən sonra Səməd ağanı dolaşdırıb Sibirə
sürgün edirlər. O, Sibirdən qaçıb Türkiyəyə pənah gətirir. Başında bir dəstə
yaraqlı-yasaqlı,
özü kimi qoçaq, vuran-tutan igidləri.
Türkiyənin bir kəndində Kərim adlı kişinin evinə qonaq düşürlər. İgidlər
kürd Kərimə deyirlər ki, bu qışı bizi evində qonaq saxla. Görünür, kürd ya xəsis
olub, ya da kasıb. Odur ki, etiraz edib deyir:
- Mən sizi necə saxlayım, bu qədər at, adam, məndə bunlara yem hardandı?
Səməd ağa cavab verir ki, kürd qardaş, sən bizim burada qalmağımıza razı ol.
Yemək sarıdan fikir eləmə. Mənim igidlərim Türkiyədən, Ursiyyətdən,
İrandan çalıb-çapıb gətirəcəklər.
Sənə də bəs edər, bizə də.
Bu zaman aşıq Şennik də gəlib həmin kəndə çıxır. Xəbər Səməd bəyə çatır.
O, kürd Kərimi çağırıb deyir:
- Eşitmişəm, aşıq Şennik sizin kənddədi. Get, onu gətir, bu gecə bizə bir
söhbət eləsin. Qürbət eldə kefimizi açsın.
Kürd Kərim gedib aşığı gətirir.
Çuğulun evi yıxılsın, adamın şirin söhbətini yarımçıq qoyandı. Çarığının
dabanını bərkidib ajana xəbərə qaçır, Şennik çalıb-çağıran vaxtı kürdün evi üzük
qaşı kimi araya alınır. Mühasirəni görən Səməd bəyin adamları türk ajanları ilə
vuruşmaq istəyirlər. Bunu görən qeyrətli igid Səməd bəy yoldaşlarına deyir:
- Aya, ay uşaqlar, elə eləyin ki, bircə damcı da insan qanı tökülməsin.
Dinbir, dilbir qardaşlarımızı öldürməyin. Taqqıltı-tuqqultu salın,
bir təhər aradan
çıxaq.
İgidlər mühasirədən çıxandan sonra türk zabiti başında da əsgərləri evə girir.
Görür ki, burada əli sazlı bir adam var. Əmr verir ki, tez tutüb qollarını bağlayın.
Aşığı qolları bağlı türk paşasının yanına gətirirlər.
Paşa soruşur:
- Yavrum, sən də eşkiyasanmı
35
?
- Yox, əfəndim, mən yanşağam.
- Bəs onda söylə, görək bu qarapapaqlılar kimdi, sən bunlara niyə
qoşulubsan?
- Əfəndim, paşam sağ olsun, əmr ver, qollarımı açsınlar, sazla deyim.
Aşığın qollarını açırlar. Şennik sazı sinəsinə sıxıb deyir:
Bir gün Səməd bəyin şəhrinə vardım,
Bu diyarı gəzə-gəzə, əfəndim.
Səməd bəy namında bir kişi gördüm,
Vəsfini qaldırdım sözə, əfəndim.
Alosman elinə talan saldılar,
Cəlalı kürdünə qılınc çaldılar.
İran ölkəsindən xərac aldılar,
Şahı da qoydular yasa, əfəndim.
Səməd bəy, İsmayıl qoşun başları,
Yanında vardı igid yoldaşları.
Mehralı deyilən şahin quşları,
Qalır Koroğludan nəsə, əfəndim.
Səməd bəy bənzərdi Rüstəmi-Zala,
Mahmudoğlu əzəmətli bir qala.
İsmayıl da boyun əyməz krala,
Qıymadılar bircə fəsə, əfəndim.
Səməd bəydir sanki aslan qurumlu,
Vəlli, beydə minar qulac kərimli.
Paşa səltənətli, bir xan verimli;
Baxan deyil çoxa-aza, əfəndim.
Çovuş oğlunun da zəhmi ağırdı,
Mahmudoğlu yüz kazakı dağıdı.
İsmayıl da urus üçün yağıdı,
Düşmə, onlar ilən bəhsə, əfəndim.
Səməd bəy ki, getdi Sibir yerinə,
35
Qаçаq