Daxili dialoqla Həsənzadənin qəlbində, düşüncəsində yaranan dəyişikliyi önə çəkməklə Nargilə
ilə mənəvi ünsiyyət bağladığından onsuz həyatını bir an belə təsəvvür edə bilmədiyi süjet boyu
izlənilərək qabarıq nəzərə çarpır.
Nargiləsiz keçən hər saniyə Həsənzadənin halına təsir edir və son məqamda Nargilə ilə
birləşməyə can atırsa, bu mümkün olmur: qızın taleyi Həsənzadəni bərk narahat edir. Həsənzadə
bunun üçün öz rolunu məmnuniyyətlə Rəşid adlı oğlanın ifasına verir. Lakin Xurşud xanımın
xəyali ruhu Həsənzadəni düşünməyə vadar edir.
Bu halda Həsənzadə “daxili düşüncələrin səssizliyində tənha qalmır” [21, səh.112], Xurşud
xanımın xəyali ruhu ilə dialoqa daxil olur.
Xurşud xanım: Sən gedirsən, bəs o yazıq qızın halı necə olacaq? Məgər bu sənin tərəfindən
xudpəsəndlik deyil?
Həsənzadə: Yox, mənim getməyim ədalətin hökmüdür (qısa pauza) dünyada ata-ana nəvazişi
görməyən o gənc qız mənə göydən düşmüş bir məxluq, bir Allah kimi baxır. (zarafatyana). İndi
əgər bu «allah» öz qüdrətindən sui-istifadə eləyib onun səadətini oğurlasa bəs insafı harda qaldı?
Xurşud xanım: Axı o öz xoşbəxtliyini səndə görür...
Həsənzadə: Doğrudur... Lakin bu duyğunun ömrü o qədər qısadır ki. (Pauza) Yox. Sonrakı
peşmançılıqdan indiki əzab min dəfə yaxşıdır! (qısa pauza) Bir vətəndaş olaraq mənim üçün əsas
məsələ onun həyatı, insanları düzgün dərk etməsidir! [ 8,səh.355].
Burada ruhun (Xurşud xanımın xəyali ruhu) bədii təsdiqi duyumunda Həsənzadə obrazının daxili
məzmununa qatılmaqla əsərdə xüsusi bədii çəkiyə malik olur. Obrazın kiminləsə bölüşdürə
bilmədiyi həyati duyumlar Xurşud xanımın bədii xəyali ruhu ilə xoş təmasında yeni məna
qazanır və hər dəfə təkrar olunan Həsənzadə yaddaşının kədərli məqamlarını işıqlandıran xəyali-
psixoloji səhnə Həsənzadə obrazının qavranılmasına bədii zəmin yaradır.
Bu baxımdan Xurşud xanım Həsənzadənin mənəvi dünyasında «boy çiçəyi» kimi xatırlanır.
Əslində «boy çiçəyi» əsərdə təsadüfi bir ad və ya təsadüfi bir detal kimi yox, əsərin ümumi bədii
strukturuna, toxumasına daxil olan və ya müəllif ideyasına xidmət edən fikrin hissin, düşüncənin,
davranışların, münasibətlərin estetik ifadəçisi kimi mənalanır. Bu baxımdan İ.Əfəndiyev «Boy
çiçəyi»ndən rəmzi məna kimi istifadə edir.
Həmin boy çiçəyi Həsənzadənin evində, kitablarının arasında saxlanılması ilə onun nəcib mənəvi
dünyası arasında təbii məntiqi əlaqə yaradır. «Boy çiçəyi» insanların taleyində xoş niyyətli ətri
ilə yaşayır, birbaşa yaxşı insanların rəmzinə çevrilir. Həsənzadənin yaddaşında Xurşud xanım,
Nargilənin körpə qəlbində atası və həmçinin onun ömür payında Həsənzadə «boy çiçəyi» kimi
daxilən yaşanılır.
Həsənzadə Nargilənin inamı müqabilində onu yaxşı adamların əhatəsində qoyub gedir. Rəşid
adlı oğlan həmin kollektivin fəal üzvü kimi tanınır. O, Nargiləni çılğın məhəbbətlə sevir. Lakin
Nargilə bu məhəbbəti «soyuq» cavabla qarşılayır. Rəşidin hər dəfə oxuduğu «Qaragilə» mahnısı
Nargilənin varlığında qeyri-ixtiyari daxili titrəyiş, təlatüm oyadır.
Nargilə Rəşidin səsindəki məhrəmliyi, şirinliyi, həssaslığı hiss elədikcə, bu səsin sehrindən
özünü xilas etmək istəyir. Bununla, Nargilə özünün Həsənzadəyə olan sevgisini qorumaq, hifz
etmək fikri ilə yaşayır. Lakin bu mümkün olmür.
Müəllif remarkasından alınmış aşağıdakı bədii səhnə fikrimizi təsdiqləyir: «...bərkdən
hönkürərək divana yıxılır. Həsənzadə özünü itirmiş halda ona su verir. Qız suyu alıb ürək yanğısı
ilə içir. Sonra dikəlib eyni həyəcanla bayıra qulaq asır və nəğmənin susması ilə yavaş-yavaş sakit
olur... İşıq gah dayanıb həyəcanla baxan Həsənzadənin, gah da sürətlə səhnəni dolanıb evinə
tələsən Nargilənin üzərinə düşür və bütün bu müddətdə Rəşidin oxuduğu mahnı yenidən eşidilir.
Adama elə gəlir ki, bu mahnı qızı hər yerdə addım-addım təqib edir...Biz Həsənzadənin eyni
həyəcanlı vəziyyətdə dayanıb pəncərədən baxan görürük. Bu zaman dalbadal şimşək çaxır, göy
guruldayır» [8,334].
Dramaturq burada obrazların fiziki hərəkət və davranışların daxili mahiyyətinə diqqət yetirir,
burada əksini tapan fiziki hərəkətlər daxili-psixoloji əsası ilə təhlilə çəkilir.
Bu halda remarkada bədii təsvirini tapan qəhrəmanların böhranlı vəziyyəti, daxili-psixoloji
gərginliyi ilə təbiət hadisələri arasında vəziyyəti tamamlayan eyni, oxşar hadisələrin,
situasiyaların təbii-psixoloji bənzətməsi yaradılır, hadisə, vəziyyət burada şərti olaraq eyni
kəskinlik və ya gərginliklə müşayiət olunur.
«Göy guruldaması, şimşək çaxması», eyni ilə Nargilənin, Həsənzadənin daxili vəziyyəti ilə
həmahəngdir. Burada əksini tapan incə psixoloji məqamlar bədii sənətin imkanları ilə
əyaniləşərək yüksək estetik təəssürat oyadır və insanı ülvi hisslərlə yaşamağa çağırır. Bu çağırış
müəllif idealının həyatiliyi, ülviliyi ilə həyat və insanlıq barədə təsəvvürlərə yeni bədii çalarlar
əlavə edir.
Həsənzadənin, Nargilənin fərdi yaşantıları müəllifin daxili bədii yaşantılarının süzgəcində ələnir,
ətə-qana dolur və ən nəhayət, qəhrəmanların bədii taleyi obrazların daxili-psixoloji hərəkətinin
təbiiliyi ilə tənzimlənir. Bədii vəziyyət və hadisələrin real məntiqindən obrazlar özünəxas
düşüncə və ya davranış tərzi nümayiş etdirir.
Bu düşüncə və ya davranış tərzi isə ağlın və ürəyin səsi, nəfəsi ilə yoğrulur və insani hisslərin
gözəlliyinin, ülviliyinin bədii əksi, gerçəkliyin qavrayışında estetik emosional təsiri və əqli-
intellektual dərki kimi şərtlənir.
Dərk olunan gözəllik bədii-fəlsəfi, əqli qavrayışımızda yüksək insani duyğuların və əməllərin
harmoniyasından yaranan ümumiləşmiş obrazı olmaqla insan idealı və ülvi məqsədinə çevrilir.
Ülvi məqsədin bizə verdiyi daxili yaşantı fərddə özünə və ətraf aləmə mənəvi qayğının harayı və
təmkini ilə reallaşır.
Bu baxımdan Nargilənin və ya Həsənzadənin mənəvi dünyası, daxili yaşantısı bədii məsələnin
həllində və ya yazıçı qavrayışında təhlil və dərki, bədii faktın oxucu duyumunda yaşanılması
müəllif şəxsiyyətinin həyat həqiqətinə nə dərəcədə sadiq qalması ilə şərtlənir.
Dramaturq pyesdə Nargilə obrazının bədii taleyində Həsənzadə obrazının üzərinə çox ağır,
məsuiliyyətli bir yük verir.
Həsənzadə Nargilənin həyəcan və iztirablarının daxili mahiyyətinə vardıqca, ondakı istək,
arzuların, hiss, düşüncələrin, davranışların nədən və ya necə qaynaqlandığı barədə düşünməyə
məcbur olur, qızla fikirlərini bölüşərkən daha çox təmkinli olmağa çalışır, “öz şəxsi, subyektiv
hisslərindən çox-çox yüksəkdə duran ideal və fədakar bir insan olduğunu sübut edir” [11,
səh.93].
Buna baxmayaraq, Nargilənin daxili fəryadı Həsənzadənin vəziyyət və halına gərginlik gətirir.
Həsənzadə qızın keçirdiyi psixoloji məqamı aydınlığı ilə varlığında hiss etdikcə onun narahatlığı
artır və bu narahatlıq isə nəcib insani hisslərin doğmalığı, səmimiliyindən irəli gəlir.
Nargilə həsrətilə yaşadığı insanın – Həsənzadənin onun evinə gəlməsini böyük xoşbəxtlik hesab
edirsə:
Nargilə: Gözümə inana bilmirəm. Siz də mənim otağıma gələrmişsiniz (özünü Həsənzadənin
üstünə ataraq, hər iki əli ilə ondan yapışıb üzünü sinəsinə yapışdırır). Ay Allah...mən nə qədər
xoşbəxtəm!...Mənim əzizim, həyatım...(sevincdən gah gülür...gah gözləri yaşarır) . Bu gün
mənim nə xoşbəxt günümdür! [8,səh.355]. Həsənzadənin tamamilə çıxıb getməsi Nargilədə
gərgin daxili vəziyyət yaradır. O sevgisi ilə yaşadığı əzizindən ayrılmağı özü üçün gözlənilməz
an hesab edir. Nargilə bu günü belə gözləmirdi. Verilən adi məlumat Nargiləni güclü ruhi
həyəcan vəziyyətinə alaraq sıxır. Onun həyatından Həsənzadənin çıxıb getməsi faktı öz-
özlüyündə Nargilə qavrayışında uçuruma yuvarlanan son ümid çırağının sönməsi ilə müşayiət
olunur. Bu halda “obrazın nitqi, onun daxili aləmi, keçirdiyi hisslərlə həmahəng olaraq dəyişir,
lirik boyalar, rənglər kəsb edir” [13, səh.346]: «Göz yaşları daha da şiddətli tökülür.
Nargilə: ... Madam ki, siz belə edirsiniz, demək belə lazımdır. Qoy mənim göz yaşlarım sizin
səfərinizi kədərli etməsin. Siz onsuz da bu dünyada az dərd çəkməmisiniz. (göz yaşları içərisində
gülümsəyir) .Mən Səməndər quşu kimi sizin odunuza yanmaq istəyirdim. Siz bunu istəmədiniz.
Çünki siz həddindən artıq yaxşı adam idiniz...Əgər bu dünyada insaf, ədalət varsa, qoy sizin
bircə oğlunuz yer üzünün ən xoşbəxt adamı olsun. Sizin qəlbiniz bir də qəm görməsin. Siz
həmişə...gecə də , gündüz də mənm yanımda olacaqsınız. (Şiddətli göz yaşları içərisində
gülümsəyir) Axı mən sizsiz necə yaşaya bilərəm?» [8,səh.357-358]. Daxili və zahiri hərəkətin
üzvi əlaqəsindən yaranan son dramatik səhnə obrazların gərgin daxili dramatizmi ilə
səciyyələnir.
Dramaturq təbii insani hisslərin inikasında bədii sənətin digər formalarından biri olan zahiri
monoloqdan estetik vasitə kimi istifadə edir. Nargilənin monoloqu özünü ifadə üçün real imkan
yaradır. Bu real imkanın verdiyi vaxt, zaman ölçüsü isə daim hərəkətdədir. Nargilə çalışır ki,
vaxtı, zamanı, imkanı öz əlində rahat saxlasın, öz arzusunun, istəyinin məqsədinə çevirsin. Fəqət
bütün bunlar Nargilə istəyindən kənar və uzaqdır.
Vaxt, zaman, istək, arzu, imkan Nargilə taleyinin ümumi ab-havası ilə hesablaşmır.
Nargilə daxilən, ruhən Həsənzadənin ömür yolunda «Səməndər quşu» kimi yanmaq istəyir.
Fəqət Həsənzadə Nargilənin bu arzusunun həyata keçməsi üçün özünü layiq «kovaler» hesab
etmir.
Nargilənin daxili «mən»i özünə mənəvi qayğı, məhəbbət ehtiyacı ilə yaşayır. Bu məhəbbət
keçəri deyil, bəşəri və əbədidir. Bu məhəbbət Nargilənin varlığına sirayət edir, onu rahat
buraxmır. Qəlbində ilıq insani nəfəsin məhəbbəti, eşqi ilə yaşayır və yanır.
Eşqi ilə yandığı insan artıq yol üstdədir, bir daha onu görməyəcək. Bununla belə Nargilə özünə
aldadıcı şirin təsəlli tapır. «Siz həmişə...gecə də , gündüz də mənm yanımda olacaqsınız» kimi
gərgin pauza ilə nəticələnən lirik, emosional və yüksək ekspressivliyə malik söz və ifadələrlə
özünü sakit etmək istəyir. Lakin bacara bilmir.
“Bəzən müəyyən bir fikri söyləmək əvəzinə susmaq, ... sükutla keçinmək, demək istədiklərini
işarə və eyhamla başa salmaq ... danışmaqdan ... dəfələrlə təsirli olur: sükut işarələri kimi çıxış
edən nöqtələr ... sanki bir siqnala çevrilir” [20, səh.55].
Nargilə daxilən yaşadığı hiss, həyəcanların hədsiz girdabından ayrıla bilməyərək ürəyinin
yanğısını təbii olaraq «şiddətli göz yaşları»na verir. Buradakı göz yaşları Nargilə məhəbbətinin,
nəfəsinin şirinliyini, doğmalığını, məhrəmliyini, eyni dərəcədə həzinliyini, kövrəkliyini özündə
daşımaqla yanaşı, “mənəvi paklığın, daxili saflığın, ruhi təmizliyin rəmzi kimi təcəssüm edir” [9,
səh.80].
Buradakı göz yaşları həqiqi həyatın acılığına şirinlik əlavə edir və daxili yaşantısının bədi ifadəsi
olur. Vaxtı ilə Çernışevski yazırdı: «Həqiqi həyat ağlın və ürəyin həyatıdır. Bu həyat sifətin
ifadəsində, daha aydın bir şəkildə isə gözlərdə əks olunur» [7,səh.26].
Nargilə ürəyinin daxili yanğısını göz yaşlarına verərək əritməklə həqiqi həyatın daxili ifadəsini
ağlın və ürəyin həyatında onun qırılmaz sıx daxili bağlığında görməyə tələsir.
Bu baxımdan Nargilənin göz yaşları Nargilə taleli qızların ülvi hisslərin bədii ifadəsi kimi çıxış
edir.
Pyesdə bədii fikrin axarında konkret insan taleyinin həlli problemi önə çəkilməklə həyati qənaət
əldə olunur: insanın insan qarşısında mənəvi borcu və bu borcun ödənilməsi o zaman realaşır ki,
hər bir fərd, şəxsiyyət ülvi hiss və düşüncələri davranış və rəftarında nümayiş etdirməyə qadir
olur.
Həyati faktların bədii duyumunda insanın və ya cəmiyyətin, ətraf aləmin ruhən təmizlənməsi
(mənəvi katarsis – Aristotel) ətraf aləmlə fərd, şəxsiyyət arasında pozulan mənəvi tarazlığın
bərpası estetik idealın bədii şərtinə çevrilir. Müəllif ideyasının bədii təsdiqi və həllində əsərin
dili, başqa sözlə, konkret səhnə dili xüsusi məna kəsb edir.
Burada söz və ifadələr hadisə, prosesin, davranışların, münasibətlərin, hərəkətin bədii-məntiqi və
dramaturji ifadəsində lirik-romantik psixologizmin formalaşmasına zəmin yaradır.
Personajlar özünəxas fərdi temperamentə malik rəftar və davranışlarına uyğün şəkildə söz və
ifadələrdə məxsusi intonasiya nümayiş etdirməklə özünün daxili dünyasının ümumiləşmiş
obrazını, bədii portretini üzə çıxarır.
Bu cəhətdən Həsənzadə nitqində əksini tapan söz və ifadələr, replika və pauzalar obrazın
ümumiləşmiş ifadəsi kimi özünü təsdiqləyir:
Həsənzadə: Məsələ tez və ya gec ölməkdə deyil, ömür onsuz da nisbi şeydir. Ancaq...Boy
çiçəyini yadınıza salın, özü neçə vaxdır ki, xəzan olub gedib, amma ətri indi də bizi heyran edir...
Yaxşı insanlar da belədir... Özləri məhv olsalar da xatirələri həmişə bizim ləyaqətlə
yaşamağımıza kömək edir. Bizim üçün təsəlli olur [8,səh.320].
Burada işlənən söz və ifadələr bədii cəhətdən təsirli, yüksək ekspressivliyə malik lirik- romantik
psixologizmin mahiyyətini özündə əks etdirir. Obrazın nitqində əksini tapan Boy çiçəyi ilə insan
müqayisə edilərək Boy çiçəyinin ətri yaxşı insan məzmununa köçürülüb poetik bənzətmə
yaradılır.
Bu bənzətmə pyesin ümumi ideyasını, qayəsini özündə ehtiva etməklə bərabər Həsənzadənin
mənəvi dünyasının incəliyinə qədər açılmasına xidmət edir.
Bu baxımdan Həsənzadə əsər boyu özünəxas təmkini ilə yadda qalır. Nargilə obrazının dilində
isə gəncliyə xas gah kükrəyib çağlayan, gah süstləşmiş, yaxud bir uşaq dəcəlliyi ilə səciyyələnən
söz və ifadələr xüsusilə xarakterikdir: «Nə qədər çalışdım. O kifir qızı başa sala bilmədim ki,
mən riyaziyyatçı olmaq istəyirəm. Qrammatikadan «üç»ü alsam da yola gedərəm». [8,səh.301],
yaxud Nargilə: «bir də bu mövzuya qayıdanı qurd yesin» [8,səh.327] və s. kimi özünəxas danışıq
tərzi olan yalnız Nargilə nəzərdə tutulur.
Fərəcin dilinə gəldikdə isə, müəllif burada daha çox yığcam söz və ifadələr verməklə personajın
özünəxas fərdi xüsusiyyətlərini, onun fərdi danışıq tərzini bütün daxili mahiyyəti ilə
səciyyələndirir.
Ümumiyyətlə “söz, ifadə və cümlələr insanda həm müsbət emosiya, həm də mənfi emosiya
oyadır, buna hisslərin qütblüyü deyilir .. fiziki təsir bədəni xaricdən zədələyir, müvəqqəti və
keçici olur. Nitq vasitəsilə göstərilən mənəvi təsir isə insanın qəlbinə və beyninə güc göstərir,
çox qüvvətli və davamlı olur” [5, səh.120].
Bu baxımdan “sənətkar həyatda gördükləri mənfilikləri .. qəlpə-qəpə toplayır, yaradıcı xəyalın
gücü ilə ümumiləşdirir, tipikləşdirir, bitkin mənfi xarakter”ə [6, səh.25] malik Fərəcin nitqində
onun daxili aləmini əks etdirən, mənfi emosiya oyadan söz, ifadələrdən yararlanır.
Personajın dilində işlənən «məhrəba!», «istiot!», «kompot!», «çay!» kəlmələri və ya bu kimi
soyuq qəlbin ifadəsini üzə çıxaran sərt fonda səslənən deyimlər onun konkret daxili dünyasını
çılpaqlığı ilə aşkarlayır.
Həmçinin digər personajların dili özünəxas məzmunu ilə fərqli səciyyə daşıyır. Obrazların hər
birisi ayrı-ayrı xüsusiyyətləri ilə yadda qalır, unudulmur. Nargilənin həmyaşıdı sarısaç qız
saysız-hesabsız həyati aldanışların məzmununu özündə cəmləşdirən bayağı söz və ifadələr,
replikalar ilə diqqəti çəkir.
Ümümiyyətlə, pyesdə iştirak edən obrazların mənəvi həyatı, yaşayış və düşüncə tərzi, onların
davranışları,ətraf aləmə və ya ətraf aləmin fərdə, şəxsiyyətə münasibətin təhlilində qarşıya çıxan
bir sıra yeni təklif və ya təsnifatlar müəllif tərəfindən müəyyən edilərək mövzu ilə bağlı konkret
bədii və ya nəzəri materiallar arasında elmi- tarixi-müqayisəli araşdırmalar aparılmış və bu
qənaətə gəlinmişdir ki, İ. Əfəndiyev əsərdə iki ayrı-ayrı süjet xəttini bir küll halında
qovuşduraraq pyesin ümumi daxili strukturunun bədii bütövlüyünə nail olmaqla bərabər, lirik-
romantik psixologizmin çağdaş Azərbaycan dramaturgiyasında parlaq nümunəsini yaratmışdır.
Qaynaq:
1.Adilov M.İ., Verdiyeva Z.N., Ağayeva F.M. İzahlı dilçilik terminləri. Bakı: Maarif, 1989, 364
s.
2.Ağamirov M. Məhəmməd Hadinin fəlsəfəsi. Bakı: Azərnəşr, 1987, 272s.
3.Ağayev İ. Ədəbiyyat, mətbuat və publisistika problemləri (seçilmiş məqalələr). Bakı: Elm,
2008, 504s.
4.Axundov Y. Tarix və roman. Bakı: Yazıçı, 1988, 192 s.
5.Cabbarov X. Bədii ədəbiyyatda obrazlılıq. Bakı: Yazıçı, 1986, 221 s.
6.Cabbarov X. Sənətkar, söz, üslub. Bakı: Azərnəşr, 1993, 199 s.
7.Çernışevski N.Q. Sənətin varlığa estetik münasibəti. Bakı: Azərnəşr, 1956, 170 s.
8.Əfəndiyev İ. Seçilmiş əsərləri. 6 cilddə. 2-ci cild. Bakı: Yazıçı, 1984, 359 s.
9.Əfəndiyev O. Aşıq poeziyasının estetik problemləri. Bakı: Azərnəşr,1983, 115s.
10.Əlimirzəyev X. Ədəbiyyatşünaslığın elmi-nəzəri əsasları. Bakı: Nurlan, 2008, 432 s.
11.Əlimirzəyev X. Dramaturgiya, teatr və səhnə sənəti. Bakı: Nurlan, 2004,188 s.
12.Əlimirzəyev X. Klassiklərimizin ideal və poetik sənət dünyası. 2 cilddə. II cild. Bakı: Elm və
təhsil, 2009, 668 s.
13.Əlimirzəyev X. Problemlər, xarakterlər dramaturgiyası. Bakı: Yazıçı, 1979, 355s.
14.Əlimirzəyev X. Xarakterlər dramı. Ədəbi qeydlər, Bakı: Gənclik, 1974, 192 s.
15.Əmrahoğlu A. Epik sözün bədii gücü. Bakı: Elm, 2000, 212 s.
16.Əsədullayev S. İstedad və sənətkarlıq. Tarix, sənətkar, müasirlik. Bakı: Gənclik, 1975, 176 s,
səh 98-117.
17.Hüseynov A. Nəsr və zaman. Bakı:Yazıçı, 1980,185s.
18.İmanov M. Nəsrin forma axtarışları. Yaradıcılıq metodu məsələləri. Bakı: Elm,1989, 152 s.,
səh.106-122.
19.İsmayılov Y. İlyas Əfəndiyevin yaradıcılıq yolu. Bakı: Elm, 1991.262 s.
20.Kazımov Q. Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları. Bakı: Maarif, 1987, 228s.
21.Qarayev Y. Realizm: sənət və həqiqət. Bakı: Elm, 1980, 258 s.
22.Qarayev Y., Salmanov Ş. Poeziyanın kamilliyi. Bakı: Yazıçı, 1985, 193s.
23.Qarayev Y. İlyas Əfəndiyev. Bakı: Bilik cəmiyyəti, 1987, 50 s.
24.Məmmədov C. Sənətkar gözü, nəsrin sözü. Bakı: Yazıçı, 1990,1992 s.
25.Məhəmmədi M. Farsdilli ədəbiyyatın öyrənilməsinə dair (XVI – XVIII əsrlər). // Azərb. SSR
EA Xəbərləri. Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası. Bakı: Elm, 1988, № 4 səh.63-68.
26. Məmmədov A. Nəsrin poetikası: ənənə və novatorluq. Yaradıcılıq metodu məsələləri. Bakı:
Elm, 1989, 152 s., səh.76-91.
27.Rəhimli İ. Dramaturq və axtarışlar. // Azərbaycan, 1982, №2, səh. 184-191.
28.Seyidov Yəhya. İlyas Əfəndiyev (həyat və yaradıcılığı haqqında müxtəsər oçerk) .
Bakı:Azərnəşr, 1975, 235 s.
29.Səfiyev A. Azərbaycan dramaturgiyası müasir mərhələdə(1960-1980-cı illər). Bakı: Ozan,
1998, 276 s.
30.Talıbzadə Kamal. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. I cild. Bakı: 1991, 393 s.
31.Turaboğlu X. «Sən həmişə mənimləsən»dən «Sən həmişə bizimləsən»ə qədər // Azərbaycan ,
2001, №7, s.186-187.
32.Turaboğlu X. «Sən həmişə mənimləsən» pyesi müasir Azərbaycan dramaturgiyasında lirik-
romantik təmayüllü psixologizmin ilk nümunəsi kimi. // Dil və Ədəbiyyat (BDU), Bakı: 2001,
№1 (30), səh. 113-115, // «Qobustan» jurnalı, 2003, №3 (123), səh.52-54.
33.Turaboğlu X. Dramaturgiyamızda psixologizm problemi (məsələnin qoyuluşuna dair). //
«Elm» qəzeti, Bakı: 2000-ci il, 19 dekabr, // «Qobustan» jurnalı, 2002, №3 (119), səh.75-76.
34.Vəliyev İ. Ədəbi portret və xarakter. Bakı: Yazıçı, 1981, 208 səh.
35.Zis A. Estetikada konfrantasiyalar, Bakı: Azərnəşr, 1989, 256 s.
Dostları ilə paylaş: |