SeyġDAĞa onullahġ
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
151 kəndlilər, peĢəkarlar, dilənçilər və s. Əlbəttə, bunlar arasında da təbəqələĢmə mövcud idi. Ġri-xırda sənətkarlar, iri-xırda tacirlər, yüksək, aĢağı rütbəli ruhanilər və b. Bunlar arasında, iqtisadi-sosial vəziyyətinə və siyasi roluna görə təbəqələĢmə gedirdi [500]. Hakim sinif iri və xırda feodallardan, orta və aĢağı təbəqə isə istismar olunan və geniĢ əhali kütləsindən ibarət idi. Bu cəhətdən həmin dövrün tarixçisi Xondəmirin verdiyi məlumat xüsusi maraq doğurur. O, sərraf, bənna, əttar, çörək biĢirən, aĢpaz, qəssab, bəzzaz, dərzi, boyaqçı, yəhər qayıran və dəmirçini «möhtərifat» adlandırır və aĢağı təbəqəyə daxil edir [501]. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, baqqal, bəzzaz, qəssab da sənətkarlarla birlikdə möhtərifat adlanırmıĢ. Lakin Xondəmir «möhtərifat» sözü ilə yanaĢı, «sənna» - sənətkar sözü də iĢlədir ki, bu da xalis sənətkarlara, yəni bilavasitə istehsalla məĢğul olanlara aid idi. Təbrizdə xeyli yerli feodal əyanı yaĢayırdı ki, mənbələrdə onlar əyan əĢraf adlanırdı. 1640-cı ildə Təbrizdə 1070 əyan binası var idi. Belə əyanlardan Allahverdi xan, Rüstəm xan, Pirbudaq xan, Mirzə Tahir, Mirzə Sadıq və b. adları mənbələrdə çəkilir. Ġri tacirləri də kübar və əyanlar silkinə daxil edən Övliya Çələbi Təbrizdə 70 belə iri tacir sarayı olduğunu bildirmiĢdir [502]. Darğa, kələntər, kətxuda, qazi, sədr, Ģeyx-ül-islam feodal sinfinə daxil idilər. Feodalizmin inkiĢafı və yetkinləĢməsi dövründə Ģəhər əhalisi arasında mövcud olan iqtisadi və ictimai fərqlər daha da artır, bərabərsizlik dərinləĢir, sinfi ziddiyyətlər daha da kəskinləĢir. Xırda tacirlərin bir hissəsi ticarətdən varlanaraq iri tacirlər təbəqəsinə keçir [503], Ģəhərin feodal əyanları sırasına daxil olurlar. Sənətkarlar arasında da belə bir proses gedirdi. Xüsusi emalatxanası olub, bir çox sənətkar və Ģagirdi bir yerdə iĢlədən, onların əməyini istismar edən iri sənətkarlar feodal əyanları sırasına daxil olurdular. Təbriz Ģəhəri xassə olduğu dövrdə Ģahın fərmanı ilə təyin olunmuĢ darğa tərəfindən idarə edilirdi. Təbriz xassə olmadıqda isə Azərbaycan əyaləti tiyul olaraq xan rütbəsi ilə yanaĢı, feodala verilirdi. Xan eyni vaxtda həm də Təbrizin hakimi hesab olunurdu. Darğa divandan məvacib almaqla, Ģəhərdən əldə edilən gəlirin müəyyən hissəsini mənimsədiyi halda, bəylərbəyi əyalətin, hətta hakim olduğu Təbriz Ģəhərinin gəlirini mənimsəyirdi. Bəylərbəyinin 500- 1000 nəfərdən artıq mülazim dəstəsi olurdu. O, 2-3 min nəfərdən ibarət qoĢun dəstəsi saxlamaqla müharibə vaxtı Ģaha kömək edir, o həm də qoĢun hissəsinin xərcini və sarayın müəyyən ehtiyaclarını ödəyirdi. ġəhərdə mülki və inzibati iĢlərə xan və ya darğa baĢçılıq edirdi. Çox vaxt xan irsi olaraq təyin edilirdi. Xan və ya darğa əhalinin istismarı hesabına qısa müddətdə çoxlu var-dövlət toplayırdı. Nəslən feodal olan Əmir xan musullu (1577-ci ildən 1585-ci ilə qədər Azərbaycan bəylərbəyisi və Təbriz hakimi olmuĢdur. Təbriz onun tiyulu idi.). Azərbaycan, xüsusilə Təbriz 152 əhalisini istismarı hesabına xeyli var-dövlət toplamıĢdı. Mənbələr xəbər verir ki, onun Təbrizdə tikdirdiyi sarayın tavanı və qapıları qızıl və gümüĢdən idi. Sarayda ləl və firuzə ilə bəzənmiĢ kitabələr var idi. ġahzadə Həmzə Mirzə (Sultan Məhəmmədin oğlu) etiraf edərək deyirdi ki, «təbrizlilərin mal-dövlətini müsadirə və zülm yolu ilə ələ keçirib, sonra da israfçılıq edərək belə bir saray düzəltdirmək ədalətdən uzaq iĢdir» [504]. Qazi Əhməd Qumi yazır ki, Təbriz əhalisi onun və qoĢununun zülmündən sana gəlmiĢdi [505]. Çox vaxt yoxsullaĢmıĢ əmir Təbrizə hakim təyin olunur və az müddətdə varlanırdı. «Gününü Ġsfahan çayxanalarında keçirən» və 1603-cü ildə Təbriz hakimi təyin olunmuĢ Pirbudaq az müddət ərzində xeyli varlanmıĢdı [506]. Ümumiyyətlə, Təbrizdə çoxlu feodal əyan yaĢayırdı. Övliya Çələbi belə adamları «ticarətdə mali-qarunə malik olan adamlar» adlandırırdı [507]. Dövrün farsdilli mənbələrində belə adamlara kübar, əkabir, əĢraf, əyan deyilirdi. Xan və ya darğadan sonra ikinci Ģəxsiyyət sayılan vəzir Ģahın fərmanı ilə təyin olunurdu. O, həm də bəylərbəyinin naibi (müavini) idi [508]. 1665-ci ildə Azərbaycan vəziri Mirzə Ġbrahimin yeddi mahalda əmlakı, Təbrizdə isə xeyli bazar, dükan və karvansarası var idi. Mirzə Sadıq Təbrizin daxili və xarici ticarətində fəal iĢtirak edirdi. Övliya Çələbi Təbrizdə müfti, Ģeyx-ül-islam, kələntər, münĢi, darğa, qorçubaĢı, dizçökən ağacı, çiyyeyən ağacı, yasavulbaĢı, eĢikağasıbaĢı, mehmandarlar olduğunu yazırdı [509]. ġahın fərmanı ilə yerli feodal əyanlarından təyin olunan kələntər hətta bu vəzifəyə keçmək üçün Ģaha rüĢvət verməli idi. Kələntər Ģəhərdə vergi və mükəlləfiyyətləri toplamaq iĢilə məĢğul olurdu. Kələntər Xacə Əbdülqadir 1557-ci ildə I ġah Təhmasibə altı min tümən rüĢvət verməklə Kirmana kələntər təyin olunmuĢdu [610]. ġübhəsiz, Təbrizə kələntər təyin olunan Ģəxslər də eyni yolla hərəkət etmiĢlər [511]. Onlar verdikləri rüĢvəti qısa bir zamanda Ģəhər əhalisindən toplayıb daha da varlanırdılar. Kələntər əhalidən üĢriyyə (onda bir) vergisi alırdı. Mirzə Əbdülhüseyn I ġah Təhmasibin hakimiyyəti dövründə Təbrizin kələntəri idi [512]. Kələntər Ģəhərin vergilərini vergi verməli olan əhali arasında bölüĢdürürdü, sonra da onu Ģəxsən özü toplayırdı. O, Ģəhər hakimi qarĢısında məsuliyyət daĢıyırdı [513]. Kələntər Ģəhərdə cinayət iĢlərinə də baxır, müqəssirlərdən cərimələr alırdı. Kələntərlər möhtəĢəm saraylarda dəbdəbəli həyat keçirirdilər. 1585-ci ildə Təbrizin kələntəri olan Əziz bəyin Mahad-Məhin məhəlləsində möhtəĢəm sarayı var idi [614]. Təbriz kimi mərkəzi Ģəhərdə kələntərin vəzifəsi mühüm idi [515]. ġəhərlərin idarə edilməsi tam ixtiyar sahibi olan Ģəxslərə tapĢırılırdı. ġəhərdə hakim və ya vəzir olmadıqda onun iĢləri bilavasitə darğaya tapĢırılırdı. Qeyd etdiyimiz kimi, Təbriz uzun müddət xassə olduğu üçün oranı hakim deyil, darğa idarə edirdi. Kempfer yazır ki, Ģəhərdə ən yüksək vəzifə hesab Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|