Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
də onlar tərəfindən göstərildi. Axundov sonda dərk etdi ki, ərəb əlifbası barəsində hətta cüzi dəyişiklik etmək belə qeyri-mümkün olacaq. Arxiv materialları Iranın Türkiyədəki səfirinin şərh etdiyi fikirlərə əsasən göstərir ki, Iran tamamilə bu layihəyə zidd gedirdi. 1878-ci ilədək Axundov ərəb əlifbasında islahatlar etmək fikrindən daşınmışdı və fikrini bir neçə kiril işarəsi olan latın əlifba- sını təqdim etməkdə cəmləşdirmişdi. Axundov deyirdi: “Ənənəvi ərəb əlifbasından istifadə etmək istəyənlər ondan istifadə edə bilər, digərləri isə, yeni əlifbanı seçə bilər.” Hər halda onun təklif etdiyi əlifbaya bir neçə kiril işarəsi əlavə etməsinə baxmayaraq Rus höküməti onun cəhdlərinə heç bir dayaq göstərmədi. Və yenidən bu layihə də uğursuzluqla nəticələndi. Bununla belə, o, bu məsələləri ictimayətin müzakirəsinə çı- xara bildi və bəzi ziyalılar onu mətbuat orqanlarında müzakirə etməyə başladılar. 1886-cı ildə Axundovun vəfatından 7 il sonra “Qafqaz” qəzeti Mirzə Əliməmmədin ərəb əlifbasının dəyişdiril- məsinə çağıran məqaləsini nəşr etdirdi. 1898-ci ildə həmin qəzetin bir neçə nömrəsində Firudin bəy Köçərlinin yazdığı “Ərəb əlifbası və onun qüsurları” adlı uzun bir məqalə nəşr olundu. Məşhur “Molla Nəsrəddin” jurnalının (1906-1931) redakto- ru Cəlil Məmmədquluzadə ərəb əlifbası və islahatın zəruriliyi barədə qeydlər etmişdi: “Bu heroqlifləri latın əlifbası ilə əvəz etmək lazımdır.” Əsrin əvvəllərində hökümətin fəal üzvlərindən olan Nə- riman Nərimanov da ərəb əlifbasını tənqid edirdi. Nərimanov kiril əlifbasını qəbul etməyi təklif edirdi. O, romanlarının bəzilərini özü- nün yaratdığı azəri fonetikasının xüsusiyyətlərini əks etdirən dəyişdirilmiş əlifbada yazmışdı. Axundov fikirləri yalnız yarım əsr keçdikdən sonra qəbul edilən uzaqgörən bir şəxs idi. Azərbaycan latın əlifbasını rəsmi olaraq 1923-cü il oktyab- rın 20-si qəbul etdi. Əvvəlcə həm ərəb, həm də latın əlifbasının kütləvi şəkildə istifadə edilməsinə icazə verilirdi. Lakin artıq 1929- cu il yanvarın 1-dən ateist Sovet höküməti Azərbaycanda ərəb əlifbasının istifadəsini qadağan etdi. Bu əlifbanı yaddaşdan silmək üçün böyük kitab yandırma kampaniyaları həyata keçirildi. Azərbaycanın latın əlifbasını təqdim etdiyindən 5 il sonra Türkiyə də 1928-ci ilin noyabrında eyni qərara gəldi. Bu qanun 1929-cu ilin 1 yanvarından qüvvəyə mindi. 138 Lakin Türkiyənin Sovet Türk xalqlarının oxuya biləcəyi əlifbanı seçməsi Stalini narahat edirdi. Çünki, o, qorxurdu ki, bu xalqlar onun hakimiyyətinə qarşı Türkiyə ilə birləşər. O, Türkiyənin də latın əlifbasını qəbul etməyini gözləmirdi. Buna görə də 10 il sonra 1939-cu ildə Stalin təcili olaraq belə cəhdləri pozdu və tez Sovet dövlətinin bütün islam respublikalarında kiril əlifbasının geniş istifadəsini qəbul etdirdi. Heç şübhə yox ki, Axundov yeni müstəqil Azərbaycan Res- publikasının Parlamenti tərəfindən atılmış ilk mühüm addımlardan birinin latın əlifbasının yenidən qəbul edilməsi olduğunu bilsəydi gülümsəyərdi. Bu qərar müstəqillikdən yalnız bir neçə həftə sonra – 1991-ci il dekabrın 25-də verildi. Axundovun mirası hələ də yaşamaqdadır. Fərid Ələkbərlinin məqaləsini ingilis dilindən tərcümə etdi: Gülnar Aydəmirova Redaktə edən: Arzu Ağayeva GÜNDƏLİKLƏR: ŞAİR MİKAYIL MÜŞFİQ (1908-1939) Mənbə: Azerbaijan International jurnalı - AI 10.3 (Payız 2002) © 2004. Azerbaijan International AZERI.org talin dövründə Azərbaycan tarixinə aid ən maraqlı xatirələrdən biri Azərbaycan şairi Mikayıl Müşfiqin həyat yoldaşı Dilbər Axundzadə tərəfindən yazılan “Mənim Müşfiqli günlərim” gündəliyidir. Müşfiq Stalin repressiyasının ən qızğın dövründə 31 yaşında həbs olunmuş və edam edilmişdi. Həmin dövrdə, Stalinin fikrincə, Dövlətə təhlükə törə bilən 10 minlərlə ziyalı və digər şəxslər həbs edilmiş, Qazaxıstan və Sibirə sürgün edilmiş və ya öldürülmüşdü. S Dilbərin xatirələri Sovet dövründə, 70-ci illərdə yazılmışdı, buna görə də o həyat yoldaşının ölümünə səbəb olan siyasi represi- yanın bəzi xırdalıqları barədə heç bir söz söyləyə bilməmişdi. O hətta Müşfiqin nə vaxt və necə həbs edilməsi barədə də məlumat 139 verməmişdi. Bununla belə, onun kitabı bizə bu istedadlı şairin həya- tı barəsində ilkin məlumat vermək üçün çox dəyərlidir. Dilbər yazır ki, Müşfiq hətta uşaq ikən çox mərd və səmimi olmuşdur. Müşfiq valideynlərini uşaq yaşlarında itirmişdi və bun- dan sonra nənəsi onun qayğısına qalmışdır. Nənəsi onu müsəlman ibtidai dini məktəbi olan mollaxanaya göndərir. Kasıb uşaqlar üçün nəzərdə tutulan bu məktəb qaranlıq, çirkli bir zirzəmidə yerləşirdi. Molla şagirdləri ərəbcə Quranı əzbərləməyə məcbur edirdi. Şagirdlər ərəb sözlərini düzgün tələffüz etmədikdə, molla onları çubuqla döyərdi. Gənc Müşfiq mollaxanaya nifrət edirdi, buna görə də bu məktəb haqqında aşağıdakı acıqlı misraları yazmışdı: Uşaqlar əyləşib yerə, Cındır həsir—dolu birə, Belə molla yerə girə! De görüm bu molla— Hara mollasıdır? Yoxsa, bu molla qara mollasıdır? Müşfiqin nənəsi onun bu şerini gördükdə Müşfiqi sözünü açıq-aşkar dediyinə görə xəbərdar etdi: “Əgər sən belə davam etsən, onda bizim hamımızın axırı gələcək. Sən yetimsən. Kim sənin qey- dinə qalacaq?” Zaman nəticədə nənəsinin doğru olduğunu sübut etdi. Sovet dövründə Müşfiq dünyəvi məktəbə daxil olmuş və ali təhsilini başa vurmuşdu. O tezliklə sosializmin “Azadlıq, Bərabərlik və Qardaşlıq” kimi şüarlarından təsirlənməyə və rejimin bütün yer üzündəki insanlar üçün sosializm cənnəti quracağına dair sözlərinə inanmağa başladı. Müşfiq də digər azərbaycanlı ziyalılar kimi so- sializm ideyalarını alqışlamağa başladı. Öz şerlərində Müşfiq sənaye işçilərinin və fəhlələrin işlərinin tərənnüm edir və Bakı və digər şəhərlərdə sənaye müəs- sisələrinin tikilməsini tərifləyirdi. Yaşınım 20-ci çağlarında olması- na baxmayaraq, Müşfiq öz şerlərinə görə çox tanınırdı. O, məhəb- bət və gözəllik barəsində sonsuz sayda şerlər yazmışdı. Müşfiqin həyat yoldaşı yazır ki, Müşfiq 1920-c illərdə Azərbaycanda ərəb əlifbasından latın əlifbasına keçidi alqışlayırdı. Müşfiq ümid edirdi ki, mürəkkəb ərəb əlifbasından sadə latın əlif- basına keçid Azərbaycanda və digər Şərq ölklərində savadsızlığı 140 Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|