Сяадятъялил
Yüklə 1,13 Mb.
|
86
Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığında lirik pafos onun yaradıcılığının ilk nümunəsi olan «Çay dəstgahı» əsərində, «Molla Nəsrəddin» jurnalında çap etdirdiyi poetik nümunələrdə və s. üzə çıxan şairlik istedadında da cəmlənir. Digər janrlı əsərlərində, o cümlədən nəsrin- də də özünü göstərən bu hal ədibin həm nəsr üslubunun poetik çalarlarında (epiqraflarda və hekayələrində işlənən satirik qafiyələrin şeir kimi yazılmasında) həm də «Molla Nəsrəddin» jurnalında ədibin öz əsərlərini M.Ə.Sabirin satiraları ilə alt-alta çap etdirməsində və s. diqqəti cəlb edir. C.Məmmədquluzadə yaradıcılığının bu xüsusiyyətləri haqqında görkəmli ədəbiyyatşünas alim- lər Məmməd Məmmədov və Əziz Mirəhmədov bir qədər başqa istiqamətlə tədqiqat aparıb qiymətli elmi əsərlər çap etdirmişlər. Bu müəlliflərdən əgər M.Məmmədov C.Məmmədquluzadənin hekayə və felyetonları ilə M.Ə.Sabir şeirləri arasındakı mövzu, ideya, üslub, tənqid və ifşa üsullarında özünü göstərən yaxınlıq və uyğunluqdan, bu cəhətlərin ictimai-ideoloji, bədii-es- tetik köklərindən bəhs edib C.Məmmədquluzadənin nəsr və publisistikasının həm də poetik çalar kəsb etməsinin səbəbləri haqqında maraqlı elmi nəticələrə gəlirsə, Ə.Mirəhmədov ədibin (C.Məmmədquluzadənin) şairlik istedadından, onun şifahi xalq şeirimizin və klassik poeziyamızın bəzi nümunələrini satirik fonda və yeni məzmunda yenidən işlənməsindən söhbət açır (Bax: 138, 28-34; 133, 184). Bu fikirlərlə yanaşı, araşdırma lar göstərir ki, C.Məmmədquluzadə hekayələrində işlədilən şeir parçaları yerindən, hadisələrin inkişaf tempindən və
87
qəhrəmanın ovqatına uyğun seçilərək ümumi ideyanın daha dəqiq və təsirli ifadəsinə xidmət edir. Ədibin lirik pafosu şeirlərdə mühitin «siması», döv- rün, zəmanənin müəllif təfəkküründə narahatlığı, düşün- cəsidir. Cəlil Məmmədquluzadə satirik üslubunda təəssüf, hüzn, intonasiyalı lirika, mahiyyətcə daha çox insanların ictimai ədalətsizliklərdən doğan mənəvi iztirablarının emossional təzahürüdür. Ədibin sözaltı məna və psixo- loji məzmunla zəngin olan əsərlərində hissin, yaxud fikrin güclü olduğunu demək çətindir. Burada dərin hisslər böyük fikirlərdən doğur, böyük fikirlər isə həya- tın dərindən duyulması nəticəsində yaranır, hiss və fikirlər isə konkret obrazlar üzərində cəmlənir, əhvalat haqqında çox lakonik və dəqiq məlumat verir. Burada – a)hiss və fikirlər obrazların zahirindən mahiyyətə doğru aşkara çıxır; b)əsər boyunca obrazların mənəvi iztirab- larının bədii ifadəsi kimi özünü göstərir. Haqsızlıq dünyasının hər cür eybəcərliklərini özündə cəmləyən Xudayarbəy Zeynəbin oğlu Vəliquluya nəsihətində deyir: «İndi, əzizim, Vəliqulu, qardaşoğlu, sən özün də görürsən ki, sizin məndən savayı bir özgə böyüyünüz, baş çəkəniniz yoxdur. Bəs belə olan surətdə mən necə durum kənardan baxım ki, anan getsin Xalıqverdi bəyə və gözəl atanın, rəhmətlik atanın, o iki gözümün işığı atanın… Bu sözləri Xudayarbəy bir halda deyirdi ki, deyəsən pəs ürəyi yanırdı. Sol əliylə gey- məsinin ətəyini qalxızıb, guya ki, gözünün yaşını silir. Amma bir xırdaca huşyar adam olsaydı əlüstü duyardı
88
ki, Xudayarbəyin gözünə bir tikə yaş gəlməyibdir» (111, 301). Müəllif təsvir olunan hadisələrlə obrazın adi vəziyyətindəki hisslərini deyil, müəyyən səbəbdən düşdüyü vəziyyəti mahiyyətdə yalnız zahirdə olduğunu lirik fonda yığcam və dəqiq təsvir edir. Yaxud «Saqqallı uşaq» hekayəsində müəllifin Kəb- lə Əzimə tapşırıq üçün onun dalınca getdikdə gördüyü mənzərədən təəccüblənir: «Kişi yağı və yumurtanı qo- yub yerə, keçib qapının dalına və bir gödək karandaşın ucunu ağzına soxub fikrə gedib. Divarda heyvana oxşar bir cızma-qara çəkilib, altında bir neçə əlif, yanında bir neçə girdə şey. Mən çox təəccüb etdim və əhvalım da birdən nədənsə dəyişdi, Kəblə Əzim mətləbi duydu və mən soruşmamış dedi: - Molla əmi, doğrusu mənim dərsim-zadım yoxdu, bu bir yaddaşdı yazdım ki, hesablar dolaşmasın» (111, 555). Müəllifin apardığı psixoloji təhlil mahiyyətdə daha dərin, daha təsirli olaraq obrazlar haqqında daha müfəssəl məlumat verir. Ədib bəzən obrazların hisslərində portret detalların- dan da istifadə edərək fikri qabarıq ifadə edir. Bir az kənarda 45-50 sinnində bir övrət çömbəlib, dalını daya- yıb kürsüyə və çənəsini hər iki əlinin kəfəsinə qoyub qaş- qabaqnan Əhmədin ağlamağına tamaşa edirdi. Köhnə çarğat, köhnə ağ çit arxalıq və köhnə solmuş şiləyi dizlik – övrətin libası ancaq budur. Əgər deyək ki, bu övrətin ayaqlarında heç başmaq da yoxdur, yəqin eləmək lazımdır ki, bu övrət kasıb bəndənin övrətidir (111, 309). Son cümlə lirik situasiyanın əsas dönüş nöqtəsi,
89
həlledici momenti olaraq mahiyyətə doğru istiqamət- lənir: «Bəli, bu övrət Məhəmməd Həsən əminin övrəti – İzzətdir» (111, 309) təsdiqi ilə lirik səhnəyə konkret yekun vurur. Ədib əsər boyunca obrazların mənəvi iztirablarını, fərdi taleyini, tərcümeyi-halını lirik fonda tam dol- ğunluğu ilə əks etdirir. Qolu zorlular dünyasında qadın əsarəti, onların faciəli həyatı, göz yaşları, Zeynəb, Şərəf («Danadaş kəndinin əhvalatları»), Pəri («Xanın təsbehi») obrazlarında real boyalarla bitkin təsəvvür doğurur. Zeynəbin faciəli taleyi yaşadığı cəmiyyətin əda- lətsizliyini, din xadimlərinin riyakarlığını rüsvay edən tutarlı faktdır. Ədib obrazın etirazlarını, göz yaşlarını həssaslıqla verə bilmiş, onun psixoloji situasiyalarını əsər boyu məharətlə açmışdır. «Zeynəbin işi çox çətin yerə gəldi dayandı. Ev qaranlıq, uşaqlar ac, bir tikə aşdan-zaddan bişirib, qaldı ocaqda, soyudu. Mallar qaldı ac, susuz Vəliqulu da ki, çıxdı qoydu getdi. Kim nə bilsin, nə vaxt gələcək çörəyə?! (111, 297). Xudayar- bəyin Vəliqulunu yoldan çıxarması, ana ilə oğul arasında nifaq əsərin təsirli epizodlarındandır: «Zeynəb qaranlıqda oturub bu tövr fikrə cummuşdu. Qızları da ağlamaqdan bir az sakit olub üzlərini qoymuşdular analarının dizləri üstə. Düz iki saat ana və balalar bu halətdə oturmuşdular. Axırı qapı açıldı. Zeynəb elə bildi Vəliquludur. Bir az ürəyi açıldı. Ax ana, nə gözəl zadsan!» (111, 297). Eyni intonasiya ilə səslənən ifadə formasına ədibin
Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|