T. C. Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ antropoloji (SOSYAL antropoloji) anabiLİm dali

129 
 
yılında  okuyucuyla  buluşmuştur.  Kitabı  Fransızcaya  çeviren;  Fagdeba  A. 
Bakoyema’dır.  
Bu  iki  kaynak  da  Nasreddin  Hoca’mızı  incelemek  isteyen  yabancı 
araştırmacılar için temel teşkil etmesi açısından önemlidir. 
Son  olarak  belirtmeliyim  ki  iki  araştırmacının  da  Hoca  hakkındaki  bu 
yapıtları önemlidir. Başgöz, Nasreddin Hoca kitabında, Hoca hakkında bazı bilgileri 
Boratav’dan aldığını belirtmiştir. Bir okuyucu olarak değerlendirmem ise Başgöz’ün 
Hoca’sının Boratav’ınkinden daha rahat okunabilir olduğudur. Başgöz eseriyle genel 
okuyucuya  daha  iyi  hitap  ederken,  Boratav  eserini  daha  çok  akademik  çevreleri  ve 
araştırmacıları düşünerek kaleme almış görünmektedir. 
 
c.    İki  Halkbilimcinin  Dini  Kişilikler  Üzerine  Olan  Eserlerinin  
Karşılaştırmalı İncelenmesi 
Bu  başlık  altında  iki  halkbilimcinin  önemli  dinsel  kişilikler  olan  Pir  Sultan 
Abdal 
ve 
Yunus 
Emre 
hakkında 
verdikleri 
eserler 
incelenecek 
ve 
değerlendirilecektir.  Bölüme  ilk  olarak  Boratav’ın  Abdulbaki  Gölpınarlı  ile  birlikte 
kaleme aldıkları Pir Sultan Abdal’ı inceleyerek başlayalım. 
i. Boratav’ın Pir Sultan Abdal’ı 
Boratav,  1942’de  yazdığı  önsözünde  kitabı  yazma  gayesini  ve  Pir  Sultan’ın 
halk şairi olarak bazı özelliklerini şu şekilde açıklamıştır: 
Pir  Sultan  Abdal,  büyük  bir  halk  şairi,  hatta  kelimenin  tam  manasıyla 
büyük  bir  şairdir.  Bu  bakıma  o,  Yunus  Emre,  Karacaoğlan  ve  Dadaloğlu  ile 

---

130 
 
mukayese  edilebilir.  Sanat  ifadesindeki  kudreti,  zamanının  ve  çevresinin 
hayatını  bütün  şiddet  ve  kesafetiyle  yaşamış  olmasından  ileri  geliyor. 
Menkıbelerinin  ve  şiirlerinin  bize  öğrettiği  gibi  Pir  Sultan,  İran  Şii 
hükümdarlarına  bağlı  Kızılbaşların,  Osmanlı  hükümetine  ve  bu  hükümetin 
tenkil  ve  baskı  siyasetlerine  karşı  ayaklanma  hareketlerinin  başkanı  olarak 
karşımıza çıkıyor. O, kendini büsbütün bu ideale vermiş, en sonunda başını 
da  bu  uğurda  feda  etmekten  çekinmemiş.  Hayatı,  Hallacı  Mansur  ve 
Nesimi’ninki gibi  bir idam  trajedisiyle bittiği için  onun  etrafında  da,  bu  büyük 
sofilerde olduğu gibi, zengin bir menkıbeler manzumesi meydana gelmiştir. 
Kitabımızın  gayesi,  her  şeyden  evvel,  Pir  Sultan’ın  yazılı  kaynaklarda 
bulunmayan  menkıbelerini  ve  dilden  dile  dolaşan,  onun  adına  izafe  edilen 
şiirlerden onun olabileceklerini bir araya toplamak oluyor. Bu kitabın, bundan 
evvel  yapılmış  Pir  Sultan  tetkiklerine  ilave  ettiği  şey  hemen  hemen  bundan 
ibarettir. Bu yeni malzemeyi verirken, diğer taraftan da Pir Sultan’ın hayatına 
ve  menkıbelerine  ait  malumatı  ve  hayatındaki  mühim  hadiselerle  telmihleri 
ihtiva  eden  şiirleri  ayırıp  tebarüz  ettirmediği  ve  asırlar  boyunca  Anadolu 
Kızılbaş  zümrelerinin  Osmanlı  saltanatına  karşı  aldıkları  tavrı,  bu  zümrenin 
edebiyat  eserleriyle  menkıbelerinden  bize  kadar  gelmiş  olanlarında 
göstermeyi  denedik.  Bunda  muvaffak  olduysak,  bu  küçük  eserimiz,  bundan 
evvelki  denemelere  nazaran  daha  etraflı  bir  tetkik  sayılabilir.  Bununla 
beraber,  büyük  şair  Pir  Sultan’ın  mufassal  ve  müspet  bir  biyografisini 
veremediğimizi  itiraf  ederiz.  Halk  şairleri  konusu  üzerinde  çalışanlar,  bu 
sahadaki  biyografi  tetkiklerinin  ne  kadar  verimsiz  ve  nankör  olduğunu  takdir 
ederler.  Bu  kitabı  arkadaşım  Abdulbaki  Gölpınarlı  ile  beraber  meydana 

---

131 
 
getirdik. Onun Bektaşi-Alevi edebiyatına ve ananelerine dair zengin bilgisi ve 
bol  notları  olmasaydı,  benim  şifahi  kaynaklardan  topladığım  malzemeyi 
kıymetlendirmem imkânsız kalırdı. 
Eserin 1991 önsözünde ise şu bilgiler verilmektedir: 
1943’te  kitabımızın  ilk  baskısı  yapıldığı  zaman  Pir  Sultan  Abdal 
üzerine  tek  yapıt  Sadettin  Nüzhet  Ergun’un  “17.  Asır  saz  şairlerinden  Pir 
Sultan Abdal” (Türkiyat enstitüsü yayını, İstanbul 1929) idi. 1943’ten beri Pir 
Sultan Abdal üzerine yapılmış yayınların sayısı oldukça yüksektir. 
Boratav,  bu  girişten  sonra  Pir  Sultan’ın  gerçek  kişiliği  ile  ilgili  görüşleri  ve 
tartışmaları şu şekilde değerlendirmektedir: 
Pir  Sultan’ın  yaşamı  da,  tıpkı  Kerem,  ya  da  Köroğlu’nunki  gibi, 
gerçekle  gerçek-dışının  karması,  ama  çoğu  kez  birbirinden  kopuk  olaylar 
dizisi biçimine girmiş; öz malı olan şiirlerle ona mal edilenler birbirinden ayırt 
edilemez  olmuştur.  Bu  bakıma,  ben  de  İlhan  Başgöz’le  rahmetli  Sabahattin 
Eyüboğlu’nun bu konuda vardıkları yargıya katılarak Pir Sultan adını taşıyan 
şiirleri,  o  adın sahibi  bir  tek  şairin  değil,  “Pir Sultan  geleneği”nin  yaratmaları 
diye nitelendirmeyi yerinde buluyorum. Başka örnekle bu tutumu açıklayayım: 
eskiden Köroğlu sadece bir hikâyenin kahramanı olarak bilinir ve maceraları 
anlatılırken  onun,  ya  da  hikâyenin  öteki  kişilerinin  ağzından  türküler  de 
sıralanırdı.  Sonra,  Osmanlı  tarihinin  belli  bir  dönemindeki  (16.  Yüzyıl 
sonlarında)  olaylara  tanıklık  etmiş  bir  halk  şairi  Köroğlu’nun  şiirleri  bulundu. 
Daha sonra, o zamana kadar sadece bir hikâye kahramanı olan ve gerçekten 
yaşamış  olduğu  bilinmeyen  eşkıya-Köroğlu’nun  16.  Yüzyıl  sonu  Celali 

---

132 
 
hareketlerine katılmış bir kişi olduğunu belirten arşiv belgeleri bulundu. Bu bir 
sıra buluşlar bizi Köroğlu hikâyesinin baş kahramanı ile halk şairi Köroğlu’nun 
aynı kişi olabileceği sonucuna götürür. “Olabileceği” diyerek bu yargının kesin 
olamayacağını  vurgulamak  istiyorum.  Öte  yandan,  hikâyenin  Anadolu’da  ve 
Anadolu dışındaki zengin çeşitlemelerinde Köroğlu’nun adını taşıyan şiirlerin 
tümü  16.  Yüzyıl  sonlarında  yaşamış  halk  şairi  Köroğlu’nundur  diye  kestirip 
atamayacağımız  da  bir  gerçektir.  Aynı  yargıyı  Pir  Sultan  için  de  verebiliriz. 
Gerçek,  yaşamış  bir  kişi  olarak  niteleyebileceğimiz  bir  Pir  Sultan  yanında 
menkıbelere mal edilmiş bir Pir Sultan vardır.
100
 
Boratav, 1991 önsözünde bir sonraki bölümde değinilen çalışması Köroğlu ile 
Pir Sultan arasındaki benzerlikleri belirtmektedir. Bu benzerliklerden en önemlisi bu 
iki  halk  kahramanının  “gerçek  kişilikleri”  sorunudur.  Bu  soruna  Boratav’ın  cevabı 
ise  kişilikler  üzerine  gelişen  “gelenek”tir.  Asırlar  boyunca  halk  şairlerinin 
söyledikleri  sanki  bu  tarihi  kişiliklerin  sözüymüşçesine  yayılmış,  bunun  sonucunda 
hangi şiirin “gerçek” Köroğlu’nun ya da “gerçek” Pir Sultan’ın olduğunu ayırt etmek 
olanaksız  bir  hale gelmiştir. Zaten  halka  mal olmuş  bu kişiliklerin eserlerine  halkın 
da katkı yapması normal bir durumdur. 
Kitabın  bu  giriş  bölümünden  sonra  birinci  bölümde  kitabı  oluştururken 
yararlanılan  kaynaklar  açıklanmaktadır.  İki  numaralı  bölüm  ise  Pir  Sultan  Abdal’ın 
Hayatı,  Zamanı  ve  Anadolu’da  Alevilik  Hakkında  Notlar  adını  taşımaktadır.  Bu 
bölümde  kitabı  oluşturan  şiirler  hakkında  bilgiler  de  verilmektedir.  Pir  Sultan 
hakkında bu kitap ilk yayınlandığında Sadettin Nüzhet Ergun’un yukarıda adı geçen 
eserinden  başka  bir  araştırmanın  bulunmadığına  değinmiştik.  Boratav,  bu  eserden 
                                                             
100
 Pertev Naili Boratav, Pir Sultan Abdal, İstanbul, 1991, s. 5–9 

---