Fəsil 4. stehsalin təmərküzləşdirilməsi və müəssisənin optimal ölçüsü
101
daha böyük xüsusi çəkiyə malik olmaları ilə xarakterizə edilir. Bu tə-
mərküzləşmə forması bilavasitə elmi-texniki tərəqqini əks etdirir və
yalnız intensiv yolla inkişaf edir.
Təmərküzləşdirmənin istehsal-texniki forması qurulmuş avadan-
lıqların sayca çoxaldılması yolu ilə baş verir. Bu o deməkdir ki, təmər-
küzləşdirmənin bu forması yalnız ekstensiv yolla həyata keçirilir.
Texnoloji təmərküzləşdirmə aqreqat və istehsal-texniki təmər-
küzləşdirmə formalarını özündə birləşdirir. Başqa sözlə, təmərküz-
ləşdirmənin bu formasında qurulmuş avadanlıqların sayca çoxaldıl-
ması onlardan hər birinin gücünün artırılması ilə eyni zamanda baş
verir. Daha dəqiq desək, təmərküzləşdirmənin bu formasında həmin
proses aqreqat və istehsal-texniki təmərküzləşdirmə formalarının
vəhdətdə inkişafı nəticəsində yaranır.
Təmərküzləşdirmənin formaları içərisində onun istehsal-texniki,
başqa sözlə, müəssisədə istehsalların (sex, sahə və s.) çoxalması for-
ması nisbətən mürəkkəbdir və bunun istiqamətləri aşağıdakı kimidir:
a) konstruktiv quruluşu, hazırlanma texnologiyası, iqtisadi təyi-
natı və istismar şəraiti oxşar olan məhsullar istehsalının bir müəssisə-
də təmərküzləşməsi; belə təmərküzləşmə istehsalın ixtisaslaşması
ilə nəticələnir;
b) xammalın kompleks emalı və ya texnoloji ardıcıllıqla işlənilmə-
sinə əsaslanan təmərküzləşmə; belə təmərküzləşmə istehsalın kom-
binələşməsi ilə nəticələnir;
c) son məhsulun hazırlanması prosesində texnoloji baxımdan əla-
qəli, lakin məkanca bir-birindən aralı olan müxtəlif istehsalların tə-
mərküzləşməsi; belə təmərküzləşmə istehsalın kooperativləşməsilə
nə
ticə
lə
nir;
d) təşkilati-təsərrüfat təmərküzləşməsi; belə təmərküzləşmə isteh-
salın təşkilində hər hansı dəyişiklik olmadan xırda müəssisələrin
inzibati-idarə cəhətdən birləşdirilməsinə, onların təsərrüfatçılıq müs-
təqilliyini itirmək prinsipinə əsaslanır. Belə təmərküzləşmə müəssi-
sələrin idarə olunmasının mərkəzləşdirilməsi və sonradan isə is-
tehsalın yenidən təşkilinə ilkin şərtlər yaradılması ilə nəticələnir.
Təmərküzləşdirmənin istehsal-texniki forması, habelə, ümumiy-
yətlə, təmərküzləşmə özünün çalarlıq müxtəlifliyinə baxmayaraq, nə-
ticə etibarilə, istehsalın daha böyük müəssisələrdə birləşməsi ilə nəti-
Telman Huseynov
102
cələnir və ictimai istehsalın təşkili formalarının – ixtisaslaşdırma,
kooperativləşdirmə və kombinələşdirmə proseslərinin ilkin şərti kimi
çıxış edir. Başqa sözlə, təmərküzləşmə istehsalın ictimai təşkilinin
əsasıdırsa, qalanları onun törəmələridir.
Nəhayət, təmərküzləşmənin fasiləsiz bir proses olduğu xüsusi
qeyd edilməlidir, buna səbəb isə elmi-texniki tərəqqinin fasiləsiz bir
ictimai-iqtisadi proses olmasıdır.
Müəssisədə istehsalın təmərküzləşdirilməsi aşağıdakı istiqamətdə
həyata keçirilə bilər:
– ixtisaslaşdırılmış istehsalın təmərküzləşməsi;
– kombinələşmiş istehsalların təmərküzləşməsi;
– universal müəssisələrin ölçülərinin artması.
Bu istiqamətlər içərisində ən səmərəlisi birincisidir. Həmcins məh-
sullar istehsalının daha iri müəssisələrdə cəmləşməsi yüksək məhsuldar
və ixtisaslaşmış avadanlıqlardan, avtomatlaşdırılmış axın xətlərindən, is-
tehsalın təşkilinin mütərəqqi metodlarından istifadə etməyə imkan verir.
Təmərküzləşmənin ikinci istiqaməti də səmərəlidir. Bu istiqamət
texnoloji proseslərin yerinə yetirilməsinin ardıcıllığını, xammalın
kompleks emalını, aralıq məhsul və tullantılardan istifadə etməyi, ət-
raf mühitin çirklənməsinin azalmasını təmin edir.
Ən səmərəsiz variant üçüncü istiqamətdir. Bu istiqamətdə isteh-
salın təmərküzləşməsi nə istehsal proseslərinin oxşarlığına və ardıcıl-
lığına, nə də xammalın kompleks emalına əsaslanır. Universal tipli
müəssisələr bir-birilə az əlaqəli istehsalları birləşdirir.
stehsalın tə
mə
rküzləş
dirilmə
sini tə
hlil edə
rkə
n istehsalın ölçüsü
ilə
müə
ssisə
nin ölçüsü anlayış
larını fə
rqlə
ndirmə
k zə
ruridir. steh-
salın ölçüsü istehsal prosesinin nəticəsini ifadə edir və natural, əmək və
ya dəyər göstəricilərində məhsulun kəmiyyəti ilə müəyyən olunur.
Müəssisənin ölçüsü, istehsal prosesinin təşkili formalarının kəmiyyət
xarakteristikasıdır və müəssisədə toplanmış maddi və əmək resurslarının
məcmusu ilə, həmçinin istehsalın ölçüsü ilə müəyyən olunur. Bu baxım-
dan müəssisənin ölçüsünün artırılması və ya mütləq təmərküzləşməsini
iki yolla: müəssisənin tərkibində olan istehsalların ölçülərini artırmaqla
və müəssisədə istehsalların sayını çoxaltmaqla həyata keçirmək olar.
Ayrı-ayrı sahələrdə istehsalın təmərküzləşməsi məhsulun və onun
hazırlanması texnologiyasından asılıdır: metallurgiya və elektroener-