Tit-kim Documen qxd

Mövzu 10. Nisbi molekul kütləsi. Kimyəvi formullara görə

hesablamalar

Аlt standart: 1.2.2., 1.3.1.

Məqsəd:

Şagird:

– maddənin molekul kütləsi və nisbi molekul kütləsi anlayışlarını fərq lən -

dirir;

– nisbi molekul kütləsinin hesablanması düsturunu yazıb izah edir;

– maddələrin kimyəvi formullarına əsasən nisbi molekul kütləsini (Mr)

hesablayır və oxuyur;

– kimyəvi formullar əsasında maddə tərkibindəki elementlərin kütlə payını

və elementlərin kütlə nisbətlərini hesablayır, elementlərin kütlə payı və

kütlə nisbətləri məlum olduqda maddənin formulunu çıxarır.

Təlim forması: cütlərlə iş

Təlim üsulu: frontal sorğu, tədqiqatçılıq, dialoji şərh, müzakirə

İnteqrasiya: Riy. -V sinif: 1.2.1., 1.2.2., 1.2.3.

Resurs: dərslik, tapşırıq mətnləri

Dərsin gedişi:

Frontal sorğu aparmaqla şagirdlərin «Elementlərin nisbi atom kütləsi»

möv zusunda öyrəndikləri vacib məsələlər aşağıdakı suallarla aktuallaşdırılır:

– atomların kütləsi hansı vahidlə ölçülür?

– atom kütlə vahidi (a.k.v.) olaraq etalon kimi nə götürülür?

– nisbi atom kütləsinin düsturu və nisbi atom kütləsinin işarəsi necə

yazılır?

Bu məsələlər aktuallaşdırıldıqdan sonra müəllim bildirir ki, maddələrin

molekul kütləsi də atom kütlə vahidi, yəni 

12

C izotopu kütləsinin 1/12-i ilə

ifadə olunur və nisbi molekul kütləsinin düsturu da oxşardır. Nisbi molekul

kütləsinin Mr-lə işarə olunduğunu bilərək həmin düsturu yazın. Nisbi molekul

kütləsi onun tərkibinə daxil olan atomların kütlələrinə əsasən hesablanır. 

Tədqiqat sualı: Hidrogen, oksigen, su və sulfat turşusunun (H

2

SO

4

) nisbi

mo le kul kütlələri neçədir? Hesablayın və onları oxuyun.

Tapşırığı eyni partada oturan şa gird lərin birlikdə yerinə yetirməsi tələb olunur.

Müəllimin dialoji şərhi davam edir: maddələrin nisbi molekul kütləsini he -

sab lamağı öyrəndikdən sonra kimyəvi formula görə başqa hesablamalar da

apar maq olar. Onlardan ən mühümlərini öyrənək:

31

  Çap üçün deyil

  Çap üçün deyil

  Çap üçün deyil

---

1. Kimyəvi formula görə mürəkkəb maddənin tərkibindəki elementlərin

kütlə payının hesablanması

Hesablama aşağıdakı mərhələlərlə yerinə yetirilir:

a) Maddənin nisbi molekul kütləsinin hesablanması;

b) maddə tərkibində kütlə payı hesablanan elementinin neçə atomdan

ibarət olmasının nəzərə alınması;

c) kütlə payı hesablanan elementin nisbi atom kütləsini (Ar) tapıb onun

atomunun sayına (n) vurulması;

d) alınan hasilin maddənin nisbi molekul kütləsinə (Mr) bölünməsi.

«Elementin kütlə payını omeqa (

ω) hərfi ilə işarə edərək hesablama düs-

turunu necə yazmaq olar?» – sualı verilir. Şagirdlərdən biri düsturu (                    )

yazır. Sonrakı sual verilir: «Bəs ikinci elementin kütlə payını necə hesablamaq

olar?» Adətən, şagirdlər onun da həmin düsturla hesablanması mümkündür

deyirlər. «Burada başqa üsul da ola bilərmi?» – sualı verilir, yada salın ki,

mürəkkəb maddə iki elementdən ibarətdir (binar birləşmədir) və  

ω-nın cavabı

0-la 1 ara sında dəyişir. Riyazi hazırlığı yaxşı olan şagirdlər ikinci üsulu de -

yir lər: «Va hid dən 1-ci elementin kütlə payını çıxmaq lazımdır».

Müəllim qeyd edir: «Elementlərin kütlə payını çox vaxt faizlə ifadə edir -

lər, onda düsturumuzun ifadəsi necə yazılmalıdır?» Cavab alınır:

Bütün cütlərə P

2

O

5

birləşməsində oksigenin və fosforun kütlə payını he -

sab  lamaq tapşırılır, 5–6 dəqiqə vaxt verilir. Vaxt tamam olduqda vəziyyət öy -

rənilir və bir fəal şagird hesablamanı lövhədə aparır, hamı özününkünün

dü  rüstlüyünü  onunla  yoxlayır.

2. Formula görə maddə tərkibindəki elementlərin kütlə nisbətlərinin he -

sab lanması

Müəllim hesablanmanın ardıcıllığını qısaca izah edir və şagird cütlərinə

SO

3

birləşməsində kükürd və oksigen elementlərinin kütlə nisbətlərini hesab -

la mağı tapşırır, daha az vaxt (2–3 dəqiqə) təyin edir.

3. Maddələrin kimyəvi formulunun çıxarılması

Müəllim:

– Maddənin kimyəvi formulunu çıxarmaq üçün onun tərkibin 

dəki

element lə rin kütlə payını, kütləsini və ya kütlə nisbətlərini bilmək lazımdır.

Öyrənil miş dir ki, elementlərin kütlə payının nisbi atom kütləsinə bölünmə -

sin dən alı nan ədədlərin nisbəti onların kütlə nisbətinə (a:b) bərabər olur,

yəni  mad də tərkibindəki elementlərdən birini x, o birini isə  y-lə işarə etsək

yazarıq:

32

  Çap üçün deyil

  Çap üçün deyil

  Çap üçün deyil

---

Ən kiçik tam ədədlər olan a və b elementlərin indeksi kimi götürülür, ax -

ta rılan  formul  X

a

Y

b

olur.

Kimyəvi birləşmədəki elementlərin kütləsi və ya kütlə nisbətləri verildikdə

yenə də elementə aid kütləni onun nisbi atom kütləsinə bölüb alınan qismətləri

ən kiçik tam ədədə çeviririk:

Hesablama bacarığını möhkəmləndirmək üçün sinifdə şagird cütlərinə

tapşırılır: kükürdün oksigenlə əmələ gətirdiyi birləşməsində elementlərin kütlə

nisbəti m(s): m(o)=2:3-dür. Həmin birləşmənin formulunu çıxarın. 3–4 dəqi -

qədən sonra nəticə yoxlanılır.

Həmçinin qruplara dərslikdəki çalışmaların (mövzu 7, çalışma 1–10) evdə

həll edilməsi tövsiyə olunur.

Qiymətləndirmə meyarları: nisbi molekul kütləsinin izahı və düsturu,

maddənin nisbi molekul kütləsinin hesablanması, elementlərin kütlə payının,

kütlə nisbətlərinin hesablanması, formulun çıxarılması, əməkdaşlıq.

Mövzu 11. Maddə miqdarı. Molyar kütlə

Аlt standart: 1.2.2., 1.3.1.

Məqsəd:

Şagird:

– maddə miqdarı və Avoqadro ədədi anlayışlarının mahiyyətini izah edir; 

– maddə miqdarının vahidi olan «mol» anlayışını, onun Avoqadro ədədi

ilə əlaqəsini şərh edir;

– maddə miqdarı, Avoqadro sabiti və maddəni təşkil edən hissəciklərin

sayı arasında əlaqə yaradır, hesablamalar aparır;

– «molyar kütlə» anlayışını izah edir, molyar kütlə, maddə miqdarı və

maddənin kütləsi arasında əlaqələrə aid hesablamalar aparır.

Təlim forması: kiçik qruplarla və kollektivlə iş

33

  Çap üçün deyil

  Çap üçün deyil

  Çap üçün deyil

---