Tofiq Köçərli
- 33 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
1717-ci ildә Dağlıq Qarabağda nә az-nә çox 675 min (150x5x900) ermәni yaşamış olar.
Bu, әlbәttә, uydurmanın lap yekәsidir.
Dağlıq Qarabağın ermәni әhalisinin sayı haqqında biz irәlidә xüsusi danışacağıq. Ona
görә 1823-cü ilә aid tәkcә bir fakt gәtirmәklә kifayәtlәnәk. Rusiya hakimiyyәt
orqanlarının hәmin ildә Qarabağda apardıqları kameral sayım materialları әsasında
Azәrbaycan müәlliflәri hesablamışlar ki, 1823-cü ildә Qarabağ әyalәtindә 4366 ermәni
ailәsi vә 15729 azәrbaycanlı ailәsi yaşamışdır.
93
Ermәnistan müәlliflәri isә hәmin
materiallara әsaslanaraq Qarabağ әyalәtindә 5107 ermәni ailәsi olmasını göstәrirlәr.
Hәtta ermәni müәlliflәrinә inansaq belә, Qarabağ әyalәtindә 25 min nәfәrdәn
(5107x5) bir az çox ermәni olmuş olar. Özü dә XVIII әsrin әvvәllәrindә deyil, mәhz XIX
әsrin әvvәllәrindә! Әlbәttә, 675 minlә 25 min arasında fәrq azacıq deyildir!
900 kәndә gәldikdә isә o da tam uydurmadır. Rusiya statistikasına görә, XIX әsrin
әvvәllәrindә Qarabağda 113 ermәni kәndi olmuşdur. XIX әsrdә, özü dә beş mәliklik dә
daxil olmaqla bütün Qarabağda! Yәqin XVIII әsrin әvvәllәrindә hәmin kәndlәrin sayı
bundan az olmuşdur. Mütәxәssislәr belә bir cәhәtә diqqәt yetirmişlәr ki, deyilәn
kәndlәrin әksәriyyәtinin adları Azәrbaycan mәnşәlidir.
94
XIX әsrin sonlarında rus
tәdqiqatçısı M.A.Skibitski Qarabağ dağlarında 567 yaylaq vә yurd yeri qeydә almışdır.
Mütәxәssislәrin fikrincә, bu 567 addan yalnız bir toponimin rus dilinә, iki toponimin isә
ermәni dilinә aid olmasını ehtimal etmәk olar. Bu yerlәrin o zamankı azәrbaycan mәnşәli
adlarına indi çox az rast gәlәrsәn. Bәzi adları vaxtı ilә xaricdәn Qarabağa köçürülәn
ermәnilәr dәyişmişdilәr. Sovet hakimiyyәti dövründә isә Dağlıq Qarabağın azәrbaycan
mәnşәli toponimlәri kütlәvi surәtdә dәyişdirilәrәk ermәnilәşdirildi.
İstәrdim ki, Stupişinlәr bir düşünsünlәr: bu necә “әzәli” Ermәnistandır ki, bu necә
“ermәni Qarabağı”dır ki, onun adı da, ermәni kәndlәrinin әksәriyyәtinin adı da, coğrafi
adlar da heç bir fәrmansız-nәsiz azәrbaycanca olmuşdur, beş inzibati ermәni vahidi dә
ermәnicә (“naxarar”) deyil, azәrbaycanca (“mәliklik”) adlanmışdır?! Yaxud, bu necә
“ermәni Qarabağı”dır ki, 1823-cü ildә onun әhalisinin yalnız 27,5 faizi ermәni olmuşdur
(әvvәlki dövr vә illәr üçün statistik mәlumat yoxdur). Özü dә o ildә ki, hәmin il
Qarabağda azәrbaycanlıların sayı xeyli azalmışdı! Çarizm 1805-ci ildә verdiyi zәmanәtә-
Qarabağ xanlığının “bütövlüyünün saxlanmasına imperator zәmanәtinә” naxәlәf çıxıb
Tofiq Köçərli
- 34 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
xanlığı 1822-ci ildә lәğv etdikdә axırıncı xan Mehdiqulu xanla birlikdә “böyük miqdarda”
azәrbaycanlılar İrana köçmәyә mәcbur olmuşdular.
Qriboyedov Qarabağdan Mehdiqulu xanla üç min ailәnin köçmәsini qeyd edir. Başqa
bir mәnbәdә Qarabağdan Cәnubi Azәrbaycana 4845 azәrbaycanlı ailәsinin köçmәsi
vurğulanır. Bu rәqәmlәrin hәqiqәtә uyğun olmasını müәyyәnlәşdirmәk hәlә mümkün
olmamışdır. Bununla belә o zaman 3 min, yaxud 4845 ailәnin nә demәk olduğunu
tәsәvvür etmәk üçün onu demәk kifayәt edәr ki, 1823-cü ildә Rusiya statistikasına görә,
Qarabağ әyalәtindә 4 min 366 ermәni ailәsi olmuşdur. Demәli birinci halda az qala
Qarabağın ermәni әhalisi qәdәr, daha dәqiqi, onun 75 faizi qәdәr, ikinci halda Qarabağın
bütün ermәni әhalisindәn çox azәrbaycanlı ailәsi çarizmin siyasәtinin qurbanı olmuş,
doğma torpağını tәrk etmәk mәcburiyyәtindә qalmışdı. Әgәr bu üç-beş min azәrbaycanlı
әhalisi Qarabağdan didәrgin salınmasaydı, 1823-cü ildә Rusiya hakimiyyәt orqanları
Qarabağda 18729 ya da 20574 azәrbaycanlı ailәsi qeydә almış olardılar. Bu halda 4366
ermәni ailәsi Qarabağ әhalisinin 21, 7 faizini deyil, daha az faizini tәşkil etmiş olardı.
Onu da tәkrar edәk ki, Qarabağ ermәnilәri mәnşә etibarı ilә alban tayfalarındandır.
Mütәxәsislәrin fikrincә, әrәb istilası ilә әlaqәdar Albaniyanın xristian әhalisinin әksәriyyәti
islam dinini qәbul etmәklә müsәlmanlaşmış, Albaniyanın vilayәtlәrindәn biri olan Arsaxın
(Dağlıq Qarabağın) alban әhalisi isә xristian dinlәrini saxlamış vә nәticә etibarı ilә ermәni
kilsәsinin tәsiri altında tәdriclә qriqoryanlaşmış, ermәni dilini qәbul etmiş vә
ermәnilәşmişdir.
95
Hәlә XII әsrdә Qarabağ albanlarının heç dә hamısı ermәni dilini bilmirdi vә öz alban
dilindә danışırdı. Ziya Bünyadov XII әsrdә yaşamış gәncәli Kirakos Qandzaketsinin belә
bir fikrini gәtirmişdir ki, ermәni dilini yalnız Alban “rәislәrinin” әksәriyyәti bilir vә bu dildә
danışır.
96
Dağlıq Qarabağ albanlarının ermәnilәşmәsini bir çox müәlliflәr, o cümlәdәn müasir
ermәni tarixçisi qeyd etmişlәr. Mәsәlәn, Yeremyan Dağlıq Qarabağın “qәdim Albaniyanın
ermәnilәşdirilmiş hissәsi” olmasını vurğulamışdır.
97
Lakin Dağlıq Qarabağ әhalisini ermәnilәşdirmә prosesinin nә zaman baş vermәsi
mәsәlәsindә fikir ayrılığı vardır. Hәmin proses Veliçkoya görә, XV-XVI әsrlәrdә olmuş,
Tofiq Köçərli
- 35 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
Yeremyana görә VIII әsrin әvvәllәrindә başlamışlar. Z.Bünyadov isә yazır ki, Sünik
vilayәti vә Arsaxın xeyli hissәsi XII әsrin әvvәllәrinә yaxın ermәnilәşdirilmişdir.
98
Dağlıq Qarabağ ermәnilәri alban mәnşәli olmalarını tarixi yaddaşlarında uzun
müddәt yaşatmışdır. Onlar, daha dәqiqi utilәr Dağlıq Qarabağdan I Pyotra yazmışdılar:
“Biz aqvanlarıq, milliyyәtçә utilәrik”
99
Utilәrin nәsillәri-udinlәr indi dә Azәrbaycanda
(Nicdә vә Oğuzda) yaşayırlar.
100
Hәtta 1702-1728-ci illәrdә Alban katolikosu olmuş İsay
hәsәn Cәlalyanın böyük möhüründә bu sözlәr yazılmışdı: “İsaiә, sobornıy Aqvanskiy
patriarx svәtoqo prestola Kanüesarskoqo” (Qandzasar). Әksәr hallarda İsay mәktublarını
“Aqvan ölkәsinin ermәni patriarxı” sifәtilә imzalamışdır. Hәmin katalikosun “Alban
ölkәsinin qısa tarixi” adlı әsәri dә vardır Әsәrdә 1722-ci ildә Dağlıq Qarabağda “Alban
dövlәtinin bәrpa edilmәsi” xәbәr verilir. B„ mәlumatın düzgün olub olmaması mәnә
mәlum deyil. Burada diqqәti cәlb edәn cәhәt odur ki, İsay Hәsәn Cәlalyan mәhz “Alban
dövlәtinin bәrpa edilmәsindәn”
101
danışır (İsay Alban çarları Mehranidlәrin nәslindәn
olmuşdur. Onun ulu babası Albaniya çarı Hәsәn Cәlal XIII әsrdә mәşhur Qandzasar
monastırını tikdirmişdi. Monastırın epiqramında monastırın alban patriarxının tәkidi ilә
alban çarı Hәsәn Cәlal tәrәfindәn albanlar üçün tikilmәsi qeyd olunmuşudur. Qandzasar
monastırı 1511-ci ildәn alban katolikosunun iqamәtgahı idi. Nәticә etibarı ilә alban kilsәsi
qriqoryanlaşmış vә çar hökumәtinin 1836-cı il fәrmanı ilә alban katolikosatı lәğv
edilmişdi).
102
XVIII әsrin әvvәllәrindә Rusiyanın Azәrbaycanda, o cümlәdәn Qarabağda heç bir
tәsiri yox idi. Lakin bu dövr Rusiyanın qüdrәtinin artması, 1709-cu ildә Poltava
döyüşündә Rusiya qoşunlarının isveçlәri darmadağın etmәsi, imperator I Pyotrun öz
nәzәrini cәnuba, o cümlәdәn Azәrbaycana yönәltdiyi dövr idi. Bunu hiss edәn Dağlıq
Qarabağ katolikosu İsay vә mәliklәr fәallaşdılar vә Rusiyadan “xristian qardaşlarına”
kömәk istәdilәr.
Arqutinskinin 1790-cı ildә II Yekaterinaya yazdığı kimi, “dağılmış Ermәnistanın
Qarabağ hüdudlarında qalmış qüvvәlәri” I Pyotrun “Dәrbәnd, Bakı, Şamaxı vә digәr
әyalәtlәri Rusiya imperiyasına birlәşdirmәsi ilә dirçәldi”.
103
Qarabağdan xüsusi emissar - Aşağı Xaçen monastrının baş keşişi vardapet Minas
Peterburqa göndәrildi. Minasın vә ondan әvvәl Peterburqa getmiş İzrael Orinin
Dostları ilə paylaş: |