Tofiq Köçərli Qarabağ: Yalan və Həqiqət

Tofiq Köçərli 
- 33 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
1717-ci ildә Dağlıq Qarabağda nә az-nә çox 675 min (150x5x900) ermәni yaşamış olar. 
Bu, әlbәttә, uydurmanın lap yekәsidir. 
Dağlıq Qarabağın ermәni әhalisinin sayı haqqında biz irәlidә xüsusi danışacağıq. Ona 
görә 1823-cü ilә aid tәkcә bir fakt gәtirmәklә kifayәtlәnәk. Rusiya hakimiyyәt 
orqanlarının hәmin ildә Qarabağda apardıqları kameral sayım materialları  әsasında 
Azәrbaycan müәlliflәri hesablamışlar ki, 1823-cü ildә Qarabağ  әyalәtindә 4366 ermәni 
ailәsi vә 15729 azәrbaycanlı ailәsi yaşamışdır.
93
 Ermәnistan müәlliflәri isә  hәmin 
materiallara әsaslanaraq Qarabağ әyalәtindә 5107 ermәni ailәsi olmasını göstәrirlәr. 
Hәtta ermәni müәlliflәrinә inansaq belә, Qarabağ  әyalәtindә 25 min nәfәrdәn 
(5107x5) bir az çox ermәni olmuş olar. Özü dә XVIII әsrin әvvәllәrindә deyil, mәhz XIX 
әsrin әvvәllәrindә! Әlbәttә, 675 minlә 25 min arasında fәrq azacıq deyildir! 
900 kәndә gәldikdә isә o da tam uydurmadır. Rusiya statistikasına görә, XIX әsrin 
әvvәllәrindә Qarabağda 113 ermәni kәndi olmuşdur. XIX әsrdә, özü dә beş mәliklik dә 
daxil olmaqla bütün Qarabağda! Yәqin XVIII әsrin  әvvәllәrindә  hәmin kәndlәrin sayı 
bundan az olmuşdur. Mütәxәssislәr belә bir cәhәtә diqqәt yetirmişlәr ki, deyilәn 
kәndlәrin  әksәriyyәtinin adları Azәrbaycan mәnşәlidir.
94
 XIX әsrin sonlarında rus 
tәdqiqatçısı M.A.Skibitski Qarabağ dağlarında 567 yaylaq vә yurd yeri qeydә almışdır. 
Mütәxәssislәrin fikrincә, bu 567 addan yalnız bir toponimin rus dilinә, iki toponimin isә 
ermәni dilinә aid olmasını ehtimal etmәk olar. Bu yerlәrin o zamankı azәrbaycan mәnşәli 
adlarına indi çox az rast gәlәrsәn. Bәzi adları vaxtı ilә xaricdәn Qarabağa köçürülәn 
ermәnilәr dәyişmişdilәr. Sovet hakimiyyәti dövründә isә Dağlıq Qarabağın azәrbaycan 
mәnşәli toponimlәri kütlәvi surәtdә dәyişdirilәrәk ermәnilәşdirildi. 
İstәrdim ki, Stupişinlәr bir düşünsünlәr: bu necә  “әzәli” Ermәnistandır ki, bu necә 
“ermәni Qarabağı”dır ki, onun adı da, ermәni kәndlәrinin әksәriyyәtinin adı da, coğrafi 
adlar da heç bir fәrmansız-nәsiz azәrbaycanca olmuşdur, beş inzibati ermәni vahidi dә 
ermәnicә (“naxarar”) deyil, azәrbaycanca (“mәliklik”) adlanmışdır?! Yaxud, bu necә 
“ermәni Qarabağı”dır ki, 1823-cü ildә onun әhalisinin yalnız 27,5 faizi ermәni olmuşdur 
(әvvәlki dövr vә illәr üçün statistik mәlumat yoxdur). Özü dә o ildә ki, hәmin il 
Qarabağda azәrbaycanlıların sayı xeyli azalmışdı! Çarizm 1805-ci ildә verdiyi zәmanәtә-
Qarabağ xanlığının “bütövlüyünün saxlanmasına imperator zәmanәtinә” naxәlәf çıxıb 

---

Tofiq Köçərli 
- 34 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
xanlığı 1822-ci ildә lәğv etdikdә axırıncı xan Mehdiqulu xanla birlikdә “böyük miqdarda” 
azәrbaycanlılar İrana köçmәyә mәcbur olmuşdular. 
Qriboyedov Qarabağdan Mehdiqulu xanla üç min ailәnin köçmәsini qeyd edir. Başqa 
bir mәnbәdә Qarabağdan Cәnubi Azәrbaycana 4845 azәrbaycanlı ailәsinin köçmәsi 
vurğulanır. Bu rәqәmlәrin hәqiqәtә uyğun olmasını müәyyәnlәşdirmәk hәlә mümkün 
olmamışdır. Bununla belә o zaman 3 min, yaxud 4845 ailәnin nә demәk olduğunu 
tәsәvvür etmәk üçün onu demәk kifayәt edәr ki, 1823-cü ildә Rusiya statistikasına görә, 
Qarabağ  әyalәtindә 4 min 366 ermәni ailәsi olmuşdur. Demәli birinci halda az qala 
Qarabağın ermәni әhalisi qәdәr, daha dәqiqi, onun 75 faizi qәdәr, ikinci halda Qarabağın 
bütün ermәni  әhalisindәn çox azәrbaycanlı ailәsi çarizmin siyasәtinin qurbanı olmuş, 
doğma torpağını tәrk etmәk mәcburiyyәtindә qalmışdı. Әgәr bu üç-beş min azәrbaycanlı 
әhalisi Qarabağdan didәrgin salınmasaydı, 1823-cü ildә Rusiya hakimiyyәt orqanları 
Qarabağda 18729 ya da 20574 azәrbaycanlı ailәsi qeydә almış olardılar. Bu halda 4366 
ermәni ailәsi Qarabağ әhalisinin 21, 7 faizini deyil, daha az faizini tәşkil etmiş olardı. 
Onu da tәkrar edәk ki, Qarabağ ermәnilәri mәnşә etibarı ilә alban tayfalarındandır. 
Mütәxәsislәrin fikrincә, әrәb istilası ilә әlaqәdar Albaniyanın xristian әhalisinin әksәriyyәti 
islam dinini qәbul etmәklә müsәlmanlaşmış, Albaniyanın vilayәtlәrindәn biri olan Arsaxın 
(Dağlıq Qarabağın) alban әhalisi isә xristian dinlәrini saxlamış vә nәticә etibarı ilә ermәni 
kilsәsinin tәsiri altında tәdriclә qriqoryanlaşmış, ermәni dilini qәbul etmiş  vә 
ermәnilәşmişdir.
95
 
Hәlә XII әsrdә Qarabağ albanlarının heç dә hamısı ermәni dilini bilmirdi vә öz alban 
dilindә danışırdı. Ziya Bünyadov XII әsrdә yaşamış gәncәli Kirakos Qandzaketsinin belә 
bir fikrini gәtirmişdir ki, ermәni dilini yalnız Alban “rәislәrinin” әksәriyyәti bilir vә bu dildә 
danışır.
96
 
Dağlıq Qarabağ albanlarının ermәnilәşmәsini bir çox müәlliflәr, o cümlәdәn müasir 
ermәni tarixçisi qeyd etmişlәr. Mәsәlәn, Yeremyan Dağlıq Qarabağın “qәdim Albaniyanın 
ermәnilәşdirilmiş hissәsi” olmasını vurğulamışdır.
97
 
Lakin Dağlıq Qarabağ  әhalisini ermәnilәşdirmә prosesinin nә zaman baş vermәsi 
mәsәlәsindә fikir ayrılığı vardır. Hәmin proses Veliçkoya görә, XV-XVI әsrlәrdә olmuş, 

---

Tofiq Köçərli 
- 35 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Yeremyana görә VIII әsrin  әvvәllәrindә başlamışlar. Z.Bünyadov isә yazır ki, Sünik 
vilayәti vә Arsaxın xeyli hissәsi XII әsrin әvvәllәrinә yaxın ermәnilәşdirilmişdir.
98
 
Dağlıq Qarabağ ermәnilәri alban mәnşәli olmalarını tarixi yaddaşlarında uzun 
müddәt yaşatmışdır. Onlar, daha dәqiqi utilәr Dağlıq Qarabağdan I Pyotra yazmışdılar: 
“Biz aqvanlarıq, milliyyәtçә utilәrik”
99
 Utilәrin nәsillәri-udinlәr indi dә Azәrbaycanda 
(Nicdә vә Oğuzda) yaşayırlar.
100
 Hәtta 1702-1728-ci illәrdә Alban katolikosu olmuş İsay 
hәsәn Cәlalyanın böyük möhüründә bu sözlәr yazılmışdı: “İsaiә, sobornıy Aqvanskiy 
patriarx svәtoqo prestola Kanüesarskoqo” (Qandzasar). Әksәr hallarda İsay mәktublarını 
“Aqvan ölkәsinin ermәni patriarxı” sifәtilә imzalamışdır. Hәmin katalikosun “Alban 
ölkәsinin qısa tarixi” adlı  әsәri dә vardır  Әsәrdә 1722-ci ildә Dağlıq Qarabağda “Alban 
dövlәtinin bәrpa edilmәsi” xәbәr verilir. B„ mәlumatın düzgün olub olmaması  mәnә 
mәlum deyil. Burada diqqәti cәlb edәn cәhәt odur ki, İsay Hәsәn Cәlalyan mәhz “Alban 
dövlәtinin bәrpa edilmәsindәn”
101
 danışır (İsay Alban çarları Mehranidlәrin nәslindәn 
olmuşdur. Onun ulu babası Albaniya çarı  Hәsәn Cәlal XIII әsrdә  mәşhur Qandzasar 
monastırını tikdirmişdi. Monastırın epiqramında monastırın alban patriarxının tәkidi ilә 
alban çarı Hәsәn Cәlal tәrәfindәn albanlar üçün tikilmәsi qeyd olunmuşudur. Qandzasar 
monastırı 1511-ci ildәn alban katolikosunun iqamәtgahı idi. Nәticә etibarı ilә alban kilsәsi 
qriqoryanlaşmış  vә çar hökumәtinin 1836-cı il fәrmanı ilә alban katolikosatı  lәğv 
edilmişdi).
102
 
XVIII  әsrin  әvvәllәrindә Rusiyanın Azәrbaycanda, o cümlәdәn Qarabağda heç bir 
tәsiri yox idi. Lakin bu dövr Rusiyanın qüdrәtinin artması, 1709-cu ildә Poltava 
döyüşündә Rusiya qoşunlarının isveçlәri darmadağın etmәsi, imperator I Pyotrun öz 
nәzәrini cәnuba, o cümlәdәn Azәrbaycana yönәltdiyi dövr idi. Bunu hiss edәn Dağlıq 
Qarabağ katolikosu İsay vә  mәliklәr fәallaşdılar vә Rusiyadan “xristian qardaşlarına” 
kömәk istәdilәr. 
Arqutinskinin 1790-cı ildә II Yekaterinaya yazdığı kimi, “dağılmış Ermәnistanın 
Qarabağ hüdudlarında qalmış qüvvәlәri” I Pyotrun “Dәrbәnd, Bakı,  Şamaxı  vә digәr 
әyalәtlәri Rusiya imperiyasına birlәşdirmәsi ilә dirçәldi”.
103
 
Qarabağdan xüsusi emissar - Aşağı Xaçen monastrının baş keşişi vardapet Minas 
Peterburqa göndәrildi. Minasın vә ondan әvvәl Peterburqa getmiş  İzrael Orinin 

---