Tofiq Köçərli Qarabağ: Yalan və Həqiqət

Tofiq Köçərli 
- 30 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Üçüncüsü,  Şimali Azәrbaycanın Qarabağ  әyalәtidir. Bu Qarabağı E.Çәlәbi “kiçik 
Azәrbaycan” 
84
 adlandırmışdır. 
Görünür, “üç Qarabağı” qarışıq salmamaq vә fәrqlәndirmәk üçün orta әsr müәlliflәri 
әsas Qarabağı “Arran Qarabağı”, yәni, Şimali Azәrbaycan Qarabağı kimi qәlәmә almışlar. 
“Qarabağ” sözü iki Azәrbaycan sözündәn - “qara” vә “bağ” sözlәrinin birlәşmәsindәn 
yaranmışdır. Bu halda “qara” sözünün “rәng” yox, “böyük” mәnasını ifadә etdiyini 
ehtimal edәn mütәxәssislәr zәnnimcә, haqlıdırlar. Görünür, “Qarabağ” Böyük bağ 
demәkdir. 
Ehtimal ki, diyarın “Qarabağ” adı artıq XIV әsrә qәdәr tam bәrqәrar olubmuş. XIV 
әsr qaynaqlarında “Qarabağ” anlayışı artıq diyarın yeganә adı kimi işlәdilmişdir. Hәmin 
zamanlardan da Azәrbaycan sez birlәşmәsi “Qarabağ” ermәni, fars, әrәb vә s. dillәrdә 
işlәnmiş, nәhayәt bütün dünya dillәrinә, o cümlәdәn rus dilinә daxil olmuşdur. Hәmin 
zamanlardan Qarabağın dağlıq hissәsindә mәskunlaşmış ermәnilәr dә yaşadıqları diyarı 
azәrbaycancada olduğu kimi, yәni “Qarabağ” adında adlandırmışlar. 
Yusif Vәzir Çәmәnzәminli yaxşı deyib: “Hәr sözdә bir tarix yuvası var”. Bu, 
“Qarabağ” sözünә bilavasitә aid edilә bilәr. Ermәnilәrin dә, farsların da, bir sözlә 
hamının hәlә uzaq keçmişlәrdәn qәbul edib әsrlәr boyu işlәtdiklәri Azәrbaycan sözü 
“Qarabağ”, hәtta tәkcә bu söz, Qarabağın mәhz azәrbaycanlıların tarixi vәtәni olması 
haqqında etimoloji vә toponomik sәnәddir. 
Albaniya dövlәti dövründә Qarabağın dağlıq hissәsi Arsax adlanmışdır. Arsaxın 
әhalisi qarqarlardan, hunlardan, utilәrdәn, xәzәrlәrdәn vә basillәrdәn ibarәt idi.
85
 Antik 
mәnbәlәr Arsaxda ermәnilәrin olmasını qeydә almamışdır. 
Azәrbaycan mütәxәssislәri hesab edirlәr ki, Arsax I-VI әsrlәrdә alban çarları 
Arşakidlәrin, VI-VII әsrlәrdә isә Albaniyanın fars mәnşәli böyük Mehranid knyazlarının 
hakimiyyәti altında olmuşdur.
86
 
Ermәni müәlliflәrinin fikrincә, Arsax, 387-ci ilә qәdәr, yәni Ermәnistan Bizans vә İran 
arasında bölünәnә qәdәr vә İran ermәni çarlığı lәğv edilәnә qәdәr (428-ci il) Ermәnistan 
tәrkibindә olmuşdur. 
Bu barәdә kimin, hansı  tәrәfin, haqlı olmasına dair qәti fikir söylәmәk imkanım 
xaricindәdir. Ancaq hәr halda, oxuduğum antik mәnbәlәr, habelә Kalankatuklunun 

---

Tofiq Köçərli 
- 31 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
“Albaniya tarixi” әsәri deyilәn dövrdә Arsaxın mәhz Albaniya tәrkibindә olması barәdә 
Azәrbaycan mütәxәssislәrinin fikrinә tәrәfdar çıxmağa әsas verir. 
Bu da mәlumdur ki, bәzi ermәni müәlliflәri özlәri Arsaxın ermәni vilayәti olmamasını 
etiraf ediblәr. N.Adons hәlә 1908-ci ildә yazmışdı: “Arsax hәmişә ermәni tәsiri 
dairәsindәn kәnarda olmuşdur”.
87
 
Fәlsәfә doktoru B.İşxanyan ermәnilәrin Zaqafqaziyada mәskunlaşması barәdә daha 
qәti fikir söylәmişdir. Onun 1913-cü ildә Berlindә almanca, 1916-cı ildә Peterburqda 
rusca çıxmış kitabında oxuyuruq: 
“Ermәnilәrin.....hәqiqi vәtәni............Kiçik Asiyadır yәni Rusiya hüdudlarından 
kәnardadır vә Zaqafqaziyada bir neçә tәmiz ermәni  әyalәtindәn (başlıca olaraq İrәvan 
quberniyasında) başqa, Qafqaz әrazisinin müxtәlif hissәlәrinә ermәnilәr yalnız yüzilliklәr 
әrzindә  sәpәlәniblәr”
88
 (“Bir neçә  tәmiz ermәni  әyalәti (başlıca olaraq İrәvan 
quberniyasında)” haqqında  İşxanyanın fikri mübahisәlidir. Azәrbaycan Elmlәr 
Akademiyasının müxbir üzvü İqrar Әliyev ermәni mәnbәlәrinә, İ.M.Dyakonov vә b. ciddi 
tәdqiqatçılara istinad edәrәk yazır ki, ermәnilәr indiki Ermәnistan әrazisinin yerli әhalisi 
deyil, buraya gәlmә elementdir).
89
 
Müasir ermәni müәlliflәri Adonsun, İşxanyanın, habelә  İ.P.Petruşevski vә d. rus 
müәlliflәrinin Arsax haqqında fikirlәrini görmәmәzliyә vururlar. 
Bir tarixi hәqiqәt dә var: 387-ci ildәn, yaxud, 428-ci ildәn ta 1918-ci ilә qәdәr, yәni 
әsrlәr boyu Ermәnistan dövlәti olmamışdır, ermәni xalqı dövlәtçilikdәn mәhrum 
olmuşdur. Demәli, IV-V әsrlәrdәn sonra da Arsax, mövcud olmayan Ermәnistan dövlәti 
tәrkibindә vә Ermәnistan dövlәti hakimiyyәti altında ola bilmәzdi vә olmamışdır. 
Digәr bir danılmaz hәqiqәt dә var: әrәb istilasından sonra Arsax әsrlәr boyu 
Azәrbaycanda bir-birini әvәz etmiş müxtәlif müsәlman dövlәtlәrinin -Sacilәr, Salarilәr, 
Şәddadilәr, Atabәylәr, Elxanilәr, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular dövlәtlәrinin tәrkibindә 
olmuşdur. Doğrudur, 1080-1375-ci illәr  әrzindә Kilikiya ermәni çarlığı var idi. Lakin 
Türkiyә әrazisindә olan bu ermәni çarlığına Arsaxın heç bir aidiyyatı olmamışdır. Heç bir! 
Gәlәk İ.Lenskinin dediyi XVIII әsrә. 
Hәmin әsrin әvvәllәrindә, elәcә dә XVI-XVII әsrlәrdә Qarabağ banisi Azәrbaycanın 
şair oğlu Şah İsmayıl Xәtai olan qüdrәtli Sәfәvilәr dövlәtinin bәylәrbәyindәn (vilayәt) biri 

---

Tofiq Köçərli 
- 32 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
olmuşdur. Belә  vә bu adda, yәni Qarabağ adında inzibati-әrazi vahidi ilk dәfә idi ki, 
yaranmışdı. Qarabağ  bәylәrbәyiliyinә Beylәqandan başlamış Borçalıya qәdәr olan 
(Borçalı da daxil olmaqla) böyük bir әrazi daxil idi. Bәylәrbәyiliyin mәrkәzi Gәncә şәhәri 
idi. Mәrkәzi Gәncәnin adı ilә Qarabağ bәylәrbәyiliyinә Gәncә bәylәrbәyiliyi dә deyiblәr. 
Qarabağ bәylәrbәyiliyinin ilk bәylәrbәyi Şahverdi Soltan Ziyad oğlu olmuşdur. Qarabağ 
bәylәrbәyiliyi mövcud olduğu bütün dövr әrzindә bәylәrbәyiliyә I Şah Abbasın bәylәrbәyi 
tәyin etdiyi Davud xan istisna olmaqla Ziyadoğlular sülalәsi başçılıq etmişdir (axırıncı 
Gәncә xanı  mәşhur Cavad xan, habelә Azәrbaycan azadlıq hәrәkatının tanınmış 
xadimlәri İsmayılxan vә Adilxan Ziyadxanov qardaşları da Ziyadoğlu sülalәsindәndir). 
Qarabağ  bәylәrbәyiliyi dövründә Qarabağın ermәnilәr yaşayan dağlıq hissәsindә 
mәliklik adlanan beş inzibati-әrazi vahidi var idi (Dizaq, Vәrәndә, Xaçın, Çilәbird vә 
Külüstan). 
Ermәni müәllifi P.Arutunyanın yazdığına görә, Sәfәvilәr dövründә Qarabağın iri 
ermәni feodalları “torpaq sahәlәri  әldә etmiş” vә “öz әrazi hüdudlarında inzibati 
funksiyaları  hәyata keçirmәk hüququna malik olmuşdular”. Mәlikliklәr Qarabağ 
bәylәrbәyiliyi tәrkibindә olmaqla, bilavasitә Qarabağ bәylәrbәyilәrinә tabe idilәr. 
“Mәliklik” çox böyük sәslәnir. Sәnәdlәrlә tanışlıq göstәrir ki, hәlә o zamanlar ermәni 
xadimlәri Rusiya rәhbәrliyindә elә tәsәvvür yaratmağa çalışıblar ki, guya hәr bir mәliklik 
böyük  әyalәtdir, mәliklәr “Qarabağın hakim ermәni knyazlarıdır”. Hәlә 18-ci әsrin 
әvvәllәrindә, 1717-ci ildә ermәni xadimlәri Rusiyanın diqqәtini özlәrinә cәlb etmәk üçün 
I Pyotra yazmışdılar ki, Qandzasar patriarxının himayәsi altında” doqquz yüz kәnd var vә 
bu kәndlәr böyük kәndlәrdir; hәr birindә yüz vә iki yüz, üç yüz, dörd yüz vә daha çox 
ailә vardır”.
90
 Başqa bir mәktubda imperatora yazırdılar ki, Qarabağda ermәnilәrin 
“altmış minә qәdәr qoşunu var” Bu, milçәyi fil kimi tәqdim etmәk nümunәsi sayıla bilәr. 
(Ümumiyyәtlә ermәni başçıları yalan uydurmaqda adәtkar olmuşdular. 1790-cı ildә 
onlar imperator II Yekaterinaya yazmışdılar ki, tәkcә  Şamaxı  әtrafında 17 min silahlı 
ermәni var.
91
 Halbuki hәtta 1811-ci ildә Şamaxı xanlığında yaşayan 24 min ailәnin yalnız 
1500-ü ermәni ailәsi idi.
92
 Aydındır ki, 1500 ailә, yәni 7500 nәfәr heç bir zaman 17000 
әsgәr verә bilmәz). Güman edәk ki, sözügedәn hәr bir kәnddә 300-400 vә daha çox 
yox, orta hesabla 150 ailә vә hәr bir ailәdә orta hesabla 5 ailә üzvü var idi. Bu halda 

---