Tofiq Köçərli Qarabağ: Yalan və Həqiqət

Tofiq Köçərli 
- 39 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
bildirdilәr ki, “әgәr bundan sonra onlar Gәncә  әhalisi vә mülkәdarları, digәr  şiәlәr 
әleyhinә bunt qaldırsalar vә itaәtsizlik göstәrsәlәr, düşmәnçilik etsәlәr ... hökmdarlar 
onların adamları, daşınar vә daşınmaz әmlakı ilә istәdiklәri kimi rәftar edә bilәrlәr”.
116
 
Lakin Qarabağın ermәni mәliklәri iki-üzlülük edirdilәr: onlar Azәrbaycan  әleyhinә 
gizli fәaliyyәtlәrini davam etdirmәkdә idilәr. I Pyotr isә Petroqraddan onlara ürәk-dirәk 
vermәkdә idi. İmperator bәyan edirdi ki, o, Rusiya imperiyasına birlәşdirilmiş  İran 
torpaqlarını nәzәrdәn keçirmәyә gәlәcәk vә mәliklәr o zaman üçün qüvvәlәrini hazırla-
malıdırlar. Hәm dә I Pyotr İrana yaxşı bәlәd olan Lazar adlı ermәnini yanına çağırıb, ona 
general rütbәsi verir vә tapşırır ki, Qarabağın bәrpa edilmәsi üçün” Lazarın ixtiyarına 40 
minlik qoşun verilsin. Lakin Lazar tәklifdәn imtina edir. Belә olduqda I Pyotr bәyan edir 
ki, “onların (Qarabağ ermәnilәrinin - T.K.) xilas edilmәsi üçün şәxsәn özü 
gedәcәkdir”.
117
 
Çar hökumәti özünün bir agentini - İvan Karapet adlı bir ermәnini Azәrbaycana 
göndәrәrәk, ona başqa göstәrişlәrlә yanaşı tapşırmışdı ki, patriarx İsay Hәsәn Cәlalyanı 
Qarabağ ermәnilәrini Xәzәryanı vilayәtlәrә köçürmәyә sövq etsin.
118
 
Görünür,  İvan Karapetin sәyi ilә 1724-cü ilin axırlarında ermәni mәliklәri I Pyotra 
mәktub yazıb “әl tutmaq vә yaxud heç olmasa onlara köçmәk üçün Xәzәr dәnizi 
sahillәrindә yer bağışlamaq” haqqında xahiş etdilәr.  Әgәr köçmәk üçün yer ayrılarsa, 
“Qarabağ ölkәsindәn xalqla birlikdә  tәhlükәsiz getmәyi” tәmin etmәk üçün qoşun 
göndәrmәk dә xahiş olunurdu.
119
 
İmperator hәmin müraciәtә  dәrhal münasibәt bildirdi. 1724-cü il noyabrın 10-da I 
Pyotr artıq ölüm ayağında ikәn ermәni nümayәndәlәrini  şәxsәn qәbul etdi vә Onların 
özlәri ilә  Dәrbәndә general Kropotova fәrman göndәrdi.
120
 Görünür, onlar Qarabağ vә 
Qafan ermәnilәrinin nümayәndәlәri keşiş Antoniy vә Kovxa Çәlәbi imişlәr. Onlara verilәn 
rәsmi sәnәddә deyilirdi ki, Rusiya Osmanlı imperiyası ilә müqavilә imzaladığına görә, 
ermәnilәrә açıq kömәk edә bilmәz. Ona görә ermәnilәrә  Xәzәryanı rayonlara (Gilan, 
Mazandaran, Bakı, Dәrbәnd vә s.) köçmәk tәklif olunurdu.
121
 Kropotova tapşırılırdı ki, 
Qarabağ ermәnilәrinә köçmәk üçün Xәzәr sahilinin Dәrbәnd rayonunda yer ayırsın, 
“onlara hәr cür әl tutsun, onları möhkәm qorusun , onlarla elә rәftar etsin ki, onlardan 
heç bir şikayәt olmasın; artıq ermәni xalqını xüsusi imperator rәhminә vә proteksiyasına 

---

Tofiq Köçərli 
- 40 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
qәbul etmişik.”
122
  Hәmçinin generala, fәrmanı  gәtirәn ermәni deputatlarını  gәlәn kimi 
dәrhal dәniz ya quru yolla Qarabağa yola salmaq tapşırığı verilmişdi.
123
 
Hәmin gün I Pyotr Bakıya general Mat-yuşkinә vә briqadir Levaşevә dә bir fәrman 
imzalamışdı: 
“Bütün vasitәlәrlә ermәnilәri vә başqa xristianları Rusiya qoşunlarının tutduqları İran 
vilayәtlәrinә: Gilan, Mazandaran, Bakı, Dәrbәnd vә digәr  әlverişli yerlәrә köçmәyә 
çağırmaq lazımdır, onları  nәvazişlә  qәbul etmәk, lütfkarlıqla saxlayıb qorumaq, onlara 
yaxşı yerlәrdә  әlverişli torpaq ayırmaq,  şәhәr vә  kәndlәrdә boş olan evlәri vә 
avadanlıqları onlara vermәk lazımdır. Düşmәnçilik edәn, yaxud şübhәlәnilәn 
müsәlmanları qovub rәdd edin (müsәlmanları qovub rәdd edin!-T.K.), onların yerlәrini 
xristianlar tutsun”.
124
 Akademik Butkovun verdiyi mәlumata görә, Matyuşkinә göndәrilәn 
fәrmanı 1725-ci il fevralın 11-dә xarici işlәr kollegiyası, 1726-cı il fevralın 22-dә isә 
imperator I Yekaterina tәsdiqlәmişdir.
125
 
Ermәnilәri müsәlman ölkәlәrinә köçürmәk I Pyotrun vә ondan sonra gәlәnlәrin 
strateji xәtti idi.1724-cü ilin sentyabrında İstanbula göndәrilәn general Rumyansevә belә 
bir tapşırıq verilmişdi: “nә qәdәr mümkündürsә ermәnilәri Gilana vә oradakı (İran) digәr 
yerlәrimizә köçmәyә  tәhrik etmәk,  әgәr onlar çox olsalar, farslar başqa yerlәrә 
köçürülәcәklәr vә farslardan tәmizlәnmiş yerlәr onlara, ermәnilәrә verilәcәkdir.”
126
 
Göründüyü kimi, I Pyotr Dağlıq Qarabağ ermәnilәrinә  Dәrbәnd rayonunda yer 
ayırmaq haqqında rәsmi fәrman vermişdi. Lakin mәliklәr bu şansdan istifadә etmәdilәr. 
1725-ci il iyulun 25-dә (artıq yanvar ayında I Pyotr rәhmәtә getmişdi) onlar Peterburqa 
mәktub göndәrәrәk, “Xәzәr dәnizi sahilinә yaşamağa keçmәk haqqında” fәrmanı 
aldıqlarını tәsdiq etdilәr. Bununla birlikdә Dağlıq Qarabağdan keçmәkdәn imtina olundu. 
Buna mәliklәr belә  bәhanә  gәtirdilәr: “indi yaşadığı yerlәr -Gәncә, Qarabağ, Qafan, 
Sisyan vә b. möhkәm vә böyük әyalәtlәrdir” vә  “әgәr onlar öz möhkәm yerlәrindәn 
çıxsalar,  әtrafdakı düşmәn türklәr vә farslar onları tamamilә viran edә bilәrlәr”. Buna 
görә dә onların “әlahәzrәt imperatorun әyalәtlәrinә yaşamağa keçmәlәri mümkün deyil, 
hәrçәnd onlar әlahәzrәtin fәrmanına hәvәslә  vә böyük arzu ilә  әmәl etmәyә  şad 
olardılar.
127
 

---

Tofiq Köçərli 
- 41 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Bunun ardınca  İvan Karapet mәktubla Petroqrada bildirdi ki, “keçmәk üçün 
ermәnilәrә torpaq ayrılması” haqqında “xahiş әhalinin arzularına uyğun olmamışdır”.
128
 
Ezov, İ.Karapetin mәktubunun mәtnini ermәnicә çap etdirmişdir. Mәn dә onu tәrcümә 
etdirmәk әziyyәtinә qatlaşmadım, çünki mәktubun rusca verilmiş adı onun mәzmununu 
açır. Ad belәdir: “Письмо  Ивана  Карапета  о  том,  что,  ходатайство    священника 
Антония I Ковги  Челеби  об  отводе  армянам  земель  для  поселения,  не 
соответствовало желаниям, послашего их населения” (naşirin belә bir qeydi var ki, 
Karapetin mәktubunun tarixi yoxdur, “lakin o mәzmununa görә  әvvәlki mәktubla 
(yuxarıda gәtirilәn 25 iyul tarixli mәktubla - T.K.) bilavasitә bağlıdır”).
129
 
Karapetin mәktubunda diqqәti cәlb edәn cәhәt odur ki, Qarabağdan köçmәk 
haqqında xahişlәr  әhalidәn xәlvәt edilmişdi. Dağlıq Qarabağ ermәnilәri gündәlik 
qayğılarla yaşadıqlarından harasa köçmәyi ağla belә gәtirmirdilәr. 
Mәliklәr Qarabağdan Rusiyaya keçmәyi özlәri xahiş etmişdilәr. Onlar özlәri dә 
köçmәkdәn imtina etdilәr. Yaşadıqları yerlәrin doğmalılığı, “әzәli ermәni әrazisi” olması, 
o yerlәrә bağlılıq dilә belә gәtirilmirdi. Köçmәkdәn imtina “tәhlükәsizlik” vә yaşadıq-ları 
yerlәrin “möhkәm vә böyük әyalәtlәr” olması mülahizәlәri ilә әsaslandırılırdı. 
Mәliklәr köçmәk mәsәlәsini qaldırmaqla  әsla köçmәk niyyәtindә olmamışdılar. 
Onların fikri-zikri Rusiyanın diqqәtini özlәrinә cәlb etmәk, Rusiyanı Azәrbaycanın işğalını 
sürәtlәndirmәyә  tәhrik etmәk vә belәliklә regionda siyasi vә iqtisadi imtiyazlar 
qazanmaq idi. 1727-ci ildә ermәni xadimlәri Dәrbәnd rayonuna köçmәk mәsәlәsini 
tәzәdәn qaldırmışdılar. Onlar hәmin ilin aprelindә Dәr-bәndә, Xәzәryanı vilayәtlәrdә rus 
qoşunlarının komandanı Dolqorukovun yanına nümayәndәlәr göndәrәrәk, “әbәdi olaraq 
imperator hәzrәtlәrinin tәbәәliyindә olacaqlarını” bildirmiş vә xahiş etmişdilәr ki, onlara 
keçmәk üçün “imperator hәzrәtlәrinә mәnsub olan vilayәtlәrdә yer verilsin”. Hәmin yer 
onlara göstәrildi vә “ermәnilәr o yerlәri görәrәk razı qaldılar; çox gözәl, bәrәkәtli vә 
meşәli yerlәrdir, ermәnilәr hәmin yerlәrә köçmәyi arzulayırlar”. 
Lakin bu da növbәti kәlәk idi. 
Artıq qeyd olunduğu kimi, Rusiya Xәzәryanı vilayәtlәri-Bakını, Dәrbәndi boşaltmağa 
vә İrana qaytarmağa mәcbur olmuşdu. 

---