Tofiq Köçərli Qarabağ: Yalan və Həqiqət

Tofiq Köçərli 
- 18 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
“Abbasqulu (Bakıxanov - T.K.) Yelizavetpol vuruşmasının  şair Nizaminin qәbri 
üzәrindә getmәsini danışır”. Ola bilsin, Qriboyedov vuruşmanın bu müqәddәs yerdә 
getmәsindәn tәәssüflәnmişdir. Bәlkә  dә o, Nizami Gәncәvinin doğma  şәhәrinin adını 
dәyişdirilmәsi ilә dә qәlbәn razılaşmamışdır). 
“Azәrbaycan” sözünün bir növ qadağan altında olmasına baxmayaraq, Rusiya 
qafqazşünasları bilirdilәr ki, bu “müsәlman vilayәti” Azәrbaycandır. V.S.Krivenko “Oçerki 
Kavkaza” (I hissә, 1893) kitabında mәhz “Azәrbaycan tatarları” haqqında yazırdı. 
Tiflisdә çıxan “Qafqaz” qәzetinin redaktoru işlәmiş V.P.Veliçkonun “Qafqaz” kitabının 
(S.Peterburq, 1904) “Azәrbaycan tatarları” fәslinә diqqәt yetirәk. Veliçko fәsli 
“Aderbaydjanskie tatarı” adlandırmışdır. “Kavkazskie tatarı” ya “3akavkazskie tatarı” yox, 
“Aderbaydjanskie tatarı”! 
Ümumiyyәtlә o zamanlar “Azәrbaycan” sözü rusların dilinә  çәtin yatdığından onu 
hәrә bir cür işlәtmişdir (Sisianov vә Rusiya imperatoru I Aleksandr “Adzerbeydjan”, 
Qriboyedov “Adzerbidzam”, Paskeviç “Adderbidjan” yazmışdır vә i.a.) 
Onlarca başqa rus qaynaqları da vardır ki, orada ölkәmizin “Azәrbaycan” adının 
hallanmasına rast gәlinir. Rusiya hakimiyyәt orqanları da “Azәrbaycan”, yaxud 
“Azәrbaycan lәhcәsi” terminlәrini bu vә ya başqa  şәkildә  işlәtmәyә  mәcbur olurdular. 
Mәsәlәn,  әhalinin birinci ümumrusiya siyahıya alınması (1897) materiallarında xalqımız 
“tatarı” adlandırılmışdı. Lakin mötәrizәdә yazılmışdı: “Adzerbaydjanskii”. Yaxud, Qafqaz 
canişinliyi 1905-ci ildә  Cәlil Mәmmәdquluzadәyә “Azәrbaycan lәhcәsindә” “Novruz” 
qәzeti buraxmağa icazә vermişdi.
47
 Yaxud da, 1908-ci ildә  hәmin canişinliyin 
dәftәrxanası “Molla Nәsrәddin”in “Azәrbaycan lәhcәsindә” nәşr olunduğunu bildirmişdi
48
 
vә i.a. 
Bәs özümüz Vәtәnimizi necә adlandırırdıq? Kiçik Vәtәn-mahal, xanlıq adı daha çox 
işlәnirdi. Xanlıqlar dövründә İrәvan xanlığının sakini irәvanlı, Şәkininki şәkili, Qarabağınkı 
qarabağlı, Gәncәninki gәncәli sayırdı özünü. Ancaq bilirdi ki, bu xanlıqlar küll halında 
Azәrbaycandır. Bu, sәnәdlәrdә öz әksini tapmışdır. Mәsәlәn,  İkinci Rusiya-İran 
müharibәsi (1826-1828) әrәfәsindә  İrәvan xanı Hüseyn xan, Şәmşәddinli Nәsib bәyә, 
Әli bәyә vә b. yazmışdı ki, Abbas Mirzә 30 minlik qoşunla hücuma keçir, düşmәn mәhv 
edilmәyincә Şah ordusu “Azәrbaycandan getmәyәcәkdir”
49
 

---

Tofiq Köçərli 
- 19 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Şimali Azәrbaycan işğal edildikdәn sonra müstәmlәkәçilәr Azәrbaycan anlayışını 
arxivә vermәk istәdilәr. Ancaq Azәrbaycan xadimlәri çarizmin rәsmi siyasәtinә  mәhәl 
qoymadan Vәtәni Azәrbaycan adlandırmaqda davam edirdilәr. Mәsәlәn, Firudin bәy 
Köçәrli 1902-ci ildә yazdığı әsәrini “Azәrbaycan tatarlarının әdәbiyyatı”, başqa bir әsәrini 
1908-ci ildә “Azәrbaycan türklәrinin әdәbiyyatı” adlandırmışdı.
50
 
Mәmmәd Әmin Rәsulzadә “Şәrqi-Rus” qәzetindә (2 may 1903) bu “Türk Azәrbaycan 
qәzeti”nin işıq üzü görmәsini alqışlamış,
51
 Üzeyir bәy Hacıbәyovun “Hesab mәsәlәlәri” 
adlı  dәrsliyinin “tәmiz vә aydın surәtdә asan Azәrbaycan sadә türkcәsilә”
52
 yazıldığını 
vurğulamışdı (1908). M.Ә.Rәsulzadә 1909-cu ildә  Cәnubi Azәrbaycanın Urmiya 
vilayәtindәn Bakıya, “Tәrәqqi” qәzetinә göndәrdiyi mәktubda şimallı cәnublu Azәrbaycan 
türklәrini “bütün azәrbaycanlılar”
53
 kimi qәlәmә almışdı. Yaxud, Әlibәy Hüseynzadә 
1905-ci ildә “Hәyat” qәzetindә yazmışdı: “Qafqaz silsilәyi-cibalının cәhәti-cәnubiyyәsindә 
sakin Azәrbaycan türklәri...  şirvanlı, bakılı, qarabağlı, gәncәli, irәvanlı  vә sairәdәn 
ibarәtdir (İranın  şimali-qәrbi sәkәnәsi dә bunlardandır)...”
54
 Başqa bir mәqalәsindә 
(1906) o, demişdi: “İştә, görünür ki, Qafqaz Hürriyyәti - alәmin tarixindә mühüm rol 
oynayacaqdır. Bu rolların da әn böyüyü Qafqaz vә Azәrbaycan türklәrinә aiddir”.
55
 
Yusif Vәzir Çәmәnzәminli 1913-cü ildә nәşr olunmuş “Arvadlarımızın halı” әsәrindә 
“Azәrbaycan (türk) arvadlarının” vәziyyәtindәn söhbәt açmış, Şimali Azәrbaycanı “Bizim 
Azәrbaycan” adlandırmışdı.
56
 Onun “Studentlәr” romanında (1914) oxuyuruq: “1905-dәn 
başlayaraq Ağabәyin (söhbәt  Әhmәd bәy Ağa oğlundan gedir-T.K.) şöhrәti 
Azәrbaycanda artmağa başlamışdı. Bu adam biri türkcә, biri rusca Bakıda iki qәzet nәşr 
edirdi ... “Difai” kimi Azәrbaycana muxtariyyәt tәlәb edәn komitә dә bunun işi idi”
57
 vә 
s. Belә misalları istәnilәn qәdәr gәtirmәk olar. 
Azәrbaycan iki hissәyә parçalanmış olsa da, onun cәnubu  İranın,  şimalı Rusiyanın 
әsarәti altında olsa da, cәnub  şimallılar üçün, şimal da cәnublular üçün doğmalılıqdan 
çıxmamışdı. Yadlaşma getmәmişdi. Qardaş qardaşdan, bacı qardaşdan yadlaşa bilәrmi? 
Görkәmli Azәrbaycan yazıçısı  vә ictimai xadimi Mirzә  Fәtәli Axundov 1812-ci ildә 
Şimali Azәrbaycanda - Şәkidә göz açmış, atası Mirzә  Mәhәmmәd Tağı isә  Cәnubi 
Azәrbaycanda doğulub, Tәbrizin Xamnә qәsәbәsindә işlәmişdi. 1871-ci ildә M.F.Axundov 
yazmışdı: “Atam ... vә  mәn özüm Azәrbaycanda doğulub böyümüşük”. M.F.Axundov 

---

Tofiq Köçərli 
- 20 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
üçün Tәbriz dә,  Şәki dә  Vәtәn idi, Azәrbaycan idi! M.F.Axundovun atası  Tәbrizdәn 
Şәkiyә gәlmiş vә burada, necә deyәrlәr, qanı qanından, dili dilindәn, dini dinindәn olan 
Şәkili Nanә xanımla evlәnmişdi. 1814-cü ildә onun ailәsi Tәbrizә qayıdır. Dörd ildәn 
sonra Nanә xanım әrindәn ayrılır vә oğlu kiçik Fәtәli ilә Tәbrizdәn Şәkiyә yox, Qaradağ 
vilayәtinә (Cәnubi Azәrbaycan) anasının  әmisinin yanına gedir. Nanә xanım üçün 
Qaradağ da Şәki kimi doğma el-oba idi, doğma saz-söz mühiti idi, qohum-әqraba mühiti 
idi. 
Azәrbaycanın Şimalı ilә Cәnubu arasında belә doğmalılıq, qohumluq әlaqәlәri var idi! 
Araz boyu rayonlarda isә bu әlaqәlәr daha geniş vә daha sıx xarakter daşıyırdı. Tarixәn 
belә formalaşmışdı. 1805-ci ildә Qarabağ xanlığı Rusiyanın vassallığını  qәbul etdikdәn, 
xüsusәn dә çarizm 1822-ci ildә Qarabağ xanlığını  lәğv etdikdәn sonra Azәrbaycan-
Azәrbaycan  әlaqәlәrindә yeni mәrhәlә başladı. Çarizmin tәqibindәn ehtiyat edәn 
azәrbaycanlıların  Şimaldan Cәnuba kütlәvi axını oldu. Tәkcә Qarabağdan Cәnubi 
Azәrbaycana Qriboyedovun mәlumatına görә, 3 min,
58
 başqa bir mәlumata görә 5 minә 
yaxın azәrbaycanlı ailәsi köçdü.
59
 Mәhz doğma Cәnubi Azәrbaycana köçdü! 
Bakıda neft sәnayesi inkişaf etdikcә Bakı bütün Azәrbaycanın baş  şәhәrinә, bütün 
Azәrbaycan xalqının siyasi, iqtisadi, mәnәvi, mәdәni vә intellektual mәrkәzinә çevrildi. 
Bakı dünya әhәmiyyәtli bir şәhәr oldu. Neft dünyasının paytaxtı oldu. Bu dәfә Cәnubdan 
Bakıya fәhlә axını başladı. “Yoldaş” qәzetinin ifadәsi ilә desәk, Bakı “dünya füqәrayi-
kasibәsinin sәrgisi” idi. “Burada qafqazlı bir fәhlә ilә ingilis bir әmәlә, iranlı hәmşәhәrli 
ilö Rusiya mujiki yan-yana işlәmәkdә” idi.
60
 
Vaxtı ilә  İranın Türkiyәdә sәfiri olmuş Hәsәn  Әrfәnin mәlumatına görә, 1917-ci ilә 
qәdәr hәr il on minlәrlә fәhlә Cәnubi Azәrbaycanın Әhәr, Sarab vә Әrdәbil rayonlarından 
sәrhәdi keçib mövsüm işlәri üçün Bakı neft mәdәnlәrinә vә Bakı limanına gedәrdi vә bu 
fәhlәlәrdәn bir qayda olaraq hәr il 2-3 mini Bakıda qalar, orada yerli azәrbaycanlı qızları 
ilә evlәnib ailә qurardı.
61
 
(Mirzә  Әlәkbәr Sabir, Bakıda  әrdәbillinin macәralarını  mәşhur “Namәrdәm bir dә 
sәni yad etsәm Әrdәbil!” şerindә qәlәmә almışdır. 
Y.V.Çömәnzәminli isә “Qan içindә” romanında qarabağlının Cәnubi Azәrbaycanda 
sәrgüzәştlәrini tәsvir etmişdir. Romanın personajlarından Kazım  Şuşada Molla Pәnah 

---