Tofiq Köçərli Qarabağ: Yalan və Həqiqət

Tofiq Köçərli 
- 15 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
bir mәmlәkәt”
40
 olmuşdur. “İran Azәrbaycanı” vә “Rusiya Azәrbaycanı”, yaxud “Qafqaz 
Azәrbaycanı” tarixi-coğrafi anlayışları XIX әsrin  әvvәllәrindәn “icad” olmuşdur. 
Azәrbaycan xalqını manqurtlaşdırmaq üçün müstәmlәkәçilәr tәrәfindәn “icad” edilmişdir. 
Elә o vaxtlardan da hәtta Muğan düzü “İran Muğanı” vә “Rusiya Muğanı”na, Astara 
“İran Astarası” vә “Rusiya Astarası”na bölünür (“Astareyi-İran”, “Astareyi-Rus”), Culfa da 
onun kimi vә s. 
Demәli Mirzә Mahmud xanların, Stupişinlәrin XX әsrdә görmәmәzliyә vurduqları, 
yaxud bilmәk istәmәdiklәri hәqiqәtlәri ölkәmizin “Azәrbaycan” adını, xalqımızın da “türk 
xalqı” olmasını hәlә VII әsrdә әrәb xәlifәsi bilirmiş! 
Heç dә xalqların vә dövlәtlәrin indiki adları birdәn-birә yaranmayıb, birdәn-birә 
qәrarlaşmayıb. “Rusiya” adını götürәk. Ensiklopediyaların mәlumatlarına görә, “Rusiya” 
termini XV әsrin axırlarında  әmәlә  gәlib. Dövlәt dә müxtәlif dövrlәrdә müxtәlif adlar 
daşıyıb. Kiyev Rusu, Vladimir-Suzdal knyazlığı, Moskva knyazlığı  vә s. Nәhayәt, yalnız 
XVIII әsrin әvvәllәrindәn dövlәt rәsmәn Rusiya imperiyası adlanıb. 
Vahid mәrkәzlәşmiş dövlәt olmadığı  şәraitdә Azәrbaycan  әrazisindә mövcud olmuş 
dövlәtlәr әsasәn ya hakim sülalәlәrin ya da bu vә ya başqa yerin adları ilә adlanmışlar. 
1918-ci ildә  Şimali Azәrbaycanda vahid mәrkәzlәşmiş milli dövlәt yaradılanda dövlәt 
ölkәnin mövcud. adı ilә Azәrbaycan dövlәti adlandırıldı. 0 adla ki, qәdimdәn var idi vә 
Hәmәdan-Zәncandan başlamış Dәrbәndә qәdәr olan ölkә hәmin adla -”Azәrbaycan” adı 
ilә tanınırdı! 
Stupişin bizi “tamamilә başqa xalqın, ola bilsin, qardaş, lakin başqa ölkәdә (İranda) 
yaşayan xalqın adını götürüb” mәnimsәmәkdә ittiham edir. Mirzә Mahmud xan isә 
“Qafqazda vә  İranda türk әsla yoxdur; hamı farsdır” deyir. Bu hökmlәri rәdd etmәyә 
dәymәz. Lakin onu nәzәrә çatdırmaq lazımdır ki, “tamamilә başqa xalq” adlandırılan İran 
Azәrbaycanının azәrbaycanlıları ilә biz bir vahid doğma xalqıq. Qanı bir, dili bir, adı bir, 
mәdәniyyәti vә incәsәnәti bir, әdәbiyyatı bir, tarixi bir, folkloru bir, sazı-sözü bir, ruhu 
bir, dәrdi bir, adәt-әnәnәsi bir xalqıq. XIX әsrin  әvvәllәrindә Rusiya-İran müharibәlәri 
nәticәsindә iki yerә parçalanan, qohum qohumdan, bacı qardaşdan, oğul atadan, qız 
anadan, sevgili sevgilisindәn ayrı salınan xalqıq. Azәrbaycan xalqıyıq, türk dilli xalqıq, 
türkdilli xalqlar ailәsinin böyük bir parçasıyıq. Bәlkә dә: 

---

Tofiq Köçərli 
- 16 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Araz aşanda ağlar, 
Kür qovuşanda ağlar. 
Balalar anasından, 
Ayrı düşәndә ağlar. 
yaxud: 
Araz, Araz, xan Araz, 
Dәryaya axan Araz, 
Sevgilim o taydadır, 
Gәl eylәmә qan Araz! 
yaxud da: 
Әzizim Ordubada, 
Sәlmasdan Ordubada, 
Sәrkәrdә qoçaq olsa, 
Heç vermәz ordu bada 
kimi XIX әsr Cәnubi Azәrbaycan bayatılarından hansısa Azәrbaycanın iki yerә 
parçalanması ilә  әlaqәdar yaranan ağıdır. Ancaq bu bayatılar  şәksiz “tarix yuvasıdır”; 
Azәrbaycanın bütövlüyünün, Arazla Kürün әkizliyinin, Sәlmas ilә Ordubadın doğmalılıq 
әlaqәlәrinin bәdii tarixidir. 
Farslara gәldikdә isә, biz onlarla dindaşıq. Qonşuyuq. Ortaq tariximiz var. Ortaq 
әdәbiyyatımız var. Ortaq mәdәniyyәtimiz var i.a. 
Stupişinlәri oxuyarkәn mәndә belә bir tәsәvvür yaranır ki, bu gün, XX әsrin 
axırlarında Rusiyanın bәzi yüksәk elmi rütbәli tarixçilәri Azәrbaycan tarixini öz 
sәlәflәrindәn - XIX әsr Rusiya dövlәt vә  hәrb xadimlәrindәn, qafqazşünaslarından, lap 
yumşaq desәk, zәif bilirlәr. Ölkәmizin Azәrbaycan adı ilә bağlı bir neçә faktı xatırladaq. 
Qafqazda rus qoşunlarının baş komandanı Sisianov imperator I Aleksandra göndәrdiyi 
raportda (12 mart 1803-cü il) Qarabağ xanı  İbrahim Xәlil xanı  vә b. nәzәrdә tutaraq 
yazmışdı: “Azәrbaycan xanlarının böyük hissәsinin açıqdan-açığa  İran müstәbid 
idarәsindәn zәhlәsi gedir”
41
 Gәncә şәhәrinin işğalı günlәrindә isә, 1804-cü il yanvarın 3-
dә Sisianov qraf Voronsova yazır: “Asiyalıların basılmaz saydıqları  Gәncә qalası bütün 
Azәrbaycanı (mәtndә: “Adzerbeydjan” - T.K.) vahimәdә saxlayır”.
42
  Hәr iki halda 
Sisianov heç şübhәsiz, birinci növbәdә  vә konkret olaraq Şimali Azәrbaycanı, geniş 
mәnada isә  şimallı-cәnublu bütün Azәrbaycanı  nәzәrdә tutmuşdu. Gәncәnin zәbt 
olunması münasibәtilә Rusiya imperatoru I Aleksandr 1804-cü il fevralın 5-dә Sisianova 

---

Tofiq Köçərli 
- 17 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
“Ali reskript” göndәrmişdi. Reskriptdә Sisianova tapşırılmışdı ki, İran  şahının “diqqәtini 
Azәrbaycandan (mәtndә: “Adzerbeydjan” - T.K.) vә  Xәzәr dәnizinin qәrb sahilindәki 
vilayәtlәrdәn“
43
 yayındırsın. Heç şübhәsiz, burada da birinci növbәdә Şimali Azәrbaycan 
nәzәrdә tutulmuşdur. Yaxud, İ.V.Qudoviç 1808-ci il martın 7-dә Peterburqa mәlumat 
vermişdi: “Farslar özlәri etiraf edirlәr ki, Azәrbaycanın indi Rusiya hakimiyyәti altında 
olan hissәsi hәmişә  İrana etibarsız olub”.
44
 Bu halda da, şәksiz Qarabağ xanlığına vә 
Şimali Azәrbaycanın bәzi başqa xanlıqlarına işarә olunmuşdu. 
İndi dә Rusiya qafqazşünaslarının fikirlәri ilә tanış olaq. 
1843-cü ildә  “Журнал  Министерства  народного  образования” “Azәrbaycan 
lәhcәsinin elastik vә xoşavaz” olmasını vurğulamışdı. Mirzә Kazım bәy 1853-cü ildә 
Peterburq Universiteti Şәrq dillәri fakültәsinin açılışında izah etmişdi: “Adәrbican-tatar 
dili Rusiyanın Zaqafqaziya әrazilәrindә. işlәdilәn türk lәhcәsidir. Bu dil ölkәnin 
(Adәrbican) öz adı ilә adlanır. Tәbriz (Tavriz) şәhәri bu ölkәnin paytaxtı hesab 
olunurdu”.
45
 M.Kazım bәyin hәmin çıxışı elә o zaman “Журнал  Министерства 
народного образования”da çap edilmişdi (1853, № 10-12). 
Azәrbaycanın  şimalının işğalından xeyli vaxt keçmişdi. Ancaq ölkәnin  Şimalının da 
Azәrbaycan olması  hәlә yaddaşda idi. Rusiyanın Zaqafqaziya әrazilәrindә  işlәdilәn 
“Adәrbican-tatar” dili “ölkәnin (Adәrbican) öz adı ilә” adlanırdı! 
Zaman keçdikcә Rusiyada Şimali Azәrbaycanı gah “Zaqafqaziya müsәlman әyalәti”, 
gah “müsәlman vilayәti”, xalqımızı isә  sәhvәn “tatar” adlandırdılar. Hәtta “türk” 
adlanmağımız qadağan edilirdi. Belә bir fakt var. “Hәyat” qәzetinin sәrlövhәsindә 
“türkcә” vә “islamiyyә” ibarәlәri qeyd olunurdu. Qafqaz canişini qәzetin bu “zәrәrli 
mәslәki” ilә  әlaqәdar rәsmi göstәriş vermişdi: “Tәcili olaraq “hәyat”ın sәrlövhәsindәki 
“türk” sözü pozulsun, әvәzindә “tatar” sözü yazılsın”.
46
 
İşğal edilәn yerlәrin adlarını rәsmәn dәyişmәk, yaxud onların adlarını dilә gәtirmәyib 
qeyri-rәsmi silmәklә tabe xalqları manqurtlaşdırmaq sәylәri müstәmlәkәçilik  әnәnәsi 
olmuşdur. Rusiya Gәncәni işğal etmәyә macal tapmamış, dahi Nizami Gәncәvinin (1114-
1209) vәtәninin - qәdim Gәncәnin adını  dәyişib, onu Rusiya imperatorunun arvadı 
şәrәfinә “Yelizavetpol” adlandırdığı kimi! (A.S.Qriboyedovun 26 iyun 1827-ci il tarixli yol 
qeydlәrindә belә bir qeyd var: 

---