Tofiq Köçərli
- 51 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
himayәsinә götürmәyi xahiş etdilәr. 1799-cu ildә hәtta I Pavelә İosif Arqutinskinin tәrtib
etdiyi liturgiya tәqdim olundu. Orada deyilirdi ki, pravoslav Ümumrusiya imperatoruna
vә Avqust evinә ibadәt edilmәlidir. O zamandan Rusiyada ermәnilәri pravoslav kiçik
qardaş hesab etmәyә başladılar. Az qala yüz il belә davam etdi. Bütün bu fırıldaq 1891-
ci ildә ermәni keşişi Ter-Voskakovun mәhkәmә işinin gedişindә üzә çıxdı...”.
158
I Pavel borclu qalmadı vә “pravoslav kiçik qardaşı” ermәnilәrin harayına çatdı. 9
may 1799-cu il tarixli fәrmanı ilә imperator Arqutinskini birinci dәrәcәli Müqәddәs Anna
ordeni İlә tәltif etdi. Әn başlıcası, 1799-cu il 2 iyun tarixli fәrmanla imperator Qarabağ
ermәnilәrinә, o zaman Gürcüstan tәrkibindә olan Qazax torpaqlarını verdi.
159
(Nadir şah
Kaxetiya çarı Teymurazın xanımı “Tamaranın xahişi ilә ... әvvәllәr Gәncә xanına mәnsub
olan iki әyalәti - Borçalını vә Kiziki (Qazax -T.K.) Kaxetiya çarına” bağışlamışdı
160
. Başqa
bir fәrmanla I Pavel Kaxetiya çarına tapşırdı ki, Qarabağ ermәnilәrinin köçürülmәsinә
kömәk etsin, onlara istәdiklәri torpağı versin, onların bütün ehtiyaclarını ödәsin,
qonaqlara layiq asudәlik versin vә i.a.
161
Lakin bu dәfә dә mәliklәr Qarabağdan keçmәk şansından istifadә etmәdilәr.
Görünür, Qarabağ mәliklәrinә xüsusi qayğı göstәrәn çarizm dә bu dәfә ermәnilәrin
köçürülmәsindә maraqlı deyildi. Çarizmin hәrbi müdaxilәsi artıq Azәrbaycanın qapısını
taqqıldadırdı. Ermәnilәr Gәncәdә, Qarabağda rus qoşunlarına xidmәt göstәrә bilәrdilәr.
Göstәrdilәr dә!
1801-ci ildә Rusiya Şәrqi Gürcüstanı özünә birlәşdirdi. Sonra Quba, Lәnkәran xan-
ları (1902) vә Bakı xanı (1903) Rusiya tәbәәliyini qәbul etmәyә mәcbur oldular. Növbә
Car-Balakәnә, Gәncә, Qarabağ, İrәvan vә digәr Azәrbaycan xanlıqlarına çatdı. Öncә
Car-Balakәn camaatlığı işğal olundu. Car-Balakәn hәrbi әmәliyyatında rus qoşunları
әhalinin ciddi müqavimәtinә rast gәldilәr. Hәtta Zәkәrtala (Zaqatala) hәndәvәrindәki
döyüşlәrdә rus qoşunları dәstәsinin başçısı general Qulyakov öldürüldü.
Rusiyanın işğalçılıq planlarında Gәncә xanlığının zәbti mühüm yer tuturdu. Gәncә
Rusiya üçün Gürcüstan tәrәfdәn Şirvanın da, Qarabağın da, İranın da әsas qapısı idi.
Digәr tәrәfdәn, Rusiya qoşunlarının Qafqazda baş komandanı general Sisianovun
fikrincә, “asiyalıların alınmaz qala hesab etdiklәri Gәncә bütün Azәrbaycanı vahimәdә
saxlayırdı”.
Tofiq Köçərli
- 52 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
Sisianov öncә dilә tutma vә hәdә-qorxu ilә Cavad xanı tәslim etmәk cәhdi göstәrdi.
1803-cü il fevralın 25-dә Sisianov Tiflisdәn Cavad xana mәktub yazıb xanlığın hәlә 1796-
cı ildә Rusiya tәbәәliyini qәbul etmәsini xatırlatdı vә bununla әlaqәdar Cavad xanı itaәtә
çağırdı. Tәlәb etdi ki, Cavad xan itaәt әlamәti kimi böyük oğlu Uğurlu xanı Tiflisә girov
(“amanat”) göndәrsin.
162
Cavad xan belә şәrәfsizliyi qәbul etmәdi.
Sisianov Cavad xana bir-birinin dalınca mәktublar göndәrәrәk ona “xan qalmağı vә
bac verәn” olmağı tәklif etdi. Sisianov qraf A.Voronosova yazmışdı ki, Cavad xan bu
tәklifi “nәinki qәbul etmәdi, hәtta cavab vermәdi”.
163
Cavad xan Gәncә xanlığının mәnafeyini vә azadlığını öz şәxsi mәnafeyindәn, xan
rütbәsindәn üstün tutdu, qәsbkarlara qarşı ölüm-dirim mübarizәsi yolunu seçdi.
Sisianov Cavad xana axırıncı mәktublarının birindә (29 noyabr 1903) iddia edirdi ki,
“çar Tamara dövründә Gәncә mahalı ilә birlikdә Gürcüstana mәxsus olmuşdur vә Gürcü
çarlarının zәifliyi üzündәn Gürcüstandan qoparılmışdır”, ona görә Gürcüstanın havadarı
Rusiya razı ola bilmәz ki, “Gürcüstanın tәrkibi” olan Gәncә “yadların әlindә” qalsın.
164
Cavad xan bu iddianı qәti rәdd edәrәk bildirdi ki, “bu nağıla heç kәs inanmaz. Ancaq
bizim babalarımız Abbasqulu xan vә başqaları Gürcüstanı idarә ediblәr”, bunu bu gün
demәklә “Gürcüstanı bizә vermәzlәr”.
165
“Savaş istәyirsәnsә, savaşarıq”.
153
“Bәlkә әcәl sizi (Sisianovu - T.K.) Peterburqdan
buraya gәtirib”. Sisianovun hәdә-qorxularına mәrdanә vә qorxmaz cavab belә oldu.
Dekabrın 3-dә Sisianov Cavad xana yazdı: “Bir daha soruşuram: qalanı Rusiya rәisinә
verirsәn, ya yox?”.
166
Yox, yox vә yenә dә yox! - Cavad xan әzmi, Cavad xan qәtiyyәti belә idi.
Gәncәnin bir aylıq mühasirәsindәn sonra Sisianovun qoşunları Hücuma keçib şәhәrә
soxuldular. Qanlı döyüşlәr oldu. Gәncәlilәr çox saylı vә yaxşı silahlanmış işğalçılara
qәhrәmanlıqla müqavimәt göstәrdilәr. Cavad xan әlindә silah mәrdliklә döyüşә-döyüşә
Gәncә müdafiәçilәrini ruhlandırdı.
Gәncәnin müdafiәsindә Cavad xan qәhrәmancasına hәlak oldu (3 yanvar 1904).
Cavad xan Vәtәnin azadlığı uğrunda bu şәrәfli. ölümlә ölmәzlәşdi. Deyilәnlәrә görә,
şair Әbdürrәhmanağa Dilbazi oğlu hәmin döyüşlәrin şahidi olub. O, döyüşlәri belә
tәrәnnüm edib:
Tofiq Köçərli
- 53 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
Yağdı lәşkәr, girdi meydana, әdavәt qıldılar,
Qırdılar әdayi ol dәmdә fәrağәt qıldılar,
Xub döyüşdü Gәncә xalqı bir rәşadәt qıldılar,
Haqq yolunda bәzi kәs ol dәm şәhadәt qıldılar.
167
Artıq qeyd edildiyi kimi, dәrhal Gәncәnin adı dәyişdirildi. İmperator I Aleksandr 5
fevral 1804-cü il tarixli “ali reskripti” ilә Sisianovun Gәncәnin adını Yelizavetpol qoymaq
haqqında tәklifini qәbul etdi.
Sisianov Gәncәnin milli tәrkibini dәyişdirmәyә başladı. O, 1805-ci il avqustun 13-dә
ermәni arxiyepiskopu İoannesdәn xahiş etdi ki, Gәncәyә “İrәvan ermәnilәrini köçürsün”.
Sisianov bildirdi ki, Gәncәyә köçәn ermәnilәrin “Hәr birinә hazır ev, bağ, әkin sahәsi”
verilәcәkdir.
168
Gәncәyә İrәvandan, habelә Avlabardan, Pambakdan ermәnilәr köçürüldülәr ...
Cavad xanın qanına bais olan, Gәncәni qana qәrq edәn istilaçı Sisianov 1806-cı ilin
fevralında cәzasına çatdı. O, Bakıda öldürüldü.
Rus qoşunlarının yәni komandanı markiz Pauliççi Gәncәdә olarkәn Cavad xan
şәxsiyyәtilә çox maraqlanır, onun әskәri şücaәtindәn, dәyanәtindәn xәbәrdar olur.
Mәktublarının birindә Pauliççi yazır: “Vәtәnә lәyaqәtlә xidmәt edәnlәr Cavad xan adını
hörmәtlә yad edirlәr. Ona görә mәn dә qalanı әlindә silah müdafiә edәn zaman hәlak
olan Cavad xana haqq qazandırıram”.
XIX әsr ermәni müәllifi M.Y.Qarabaği (Nesterov) Gәncә xanı Cavad xanın “qüdrәtli
rus dövlәtinә tabe olmaq” haqqında Sisianovun tәklifini rәdd edәrәk, “döyüş meydanına”
girmәsini vә “düşmәnә ağır zәrbәlәr vuraraq özünü qәhrәmancasına müdafiә” etmәsini
vә qәhrәmancasına hәlak olmasını qәlәmә almışdır.
Ermәni müәllifi hәm dә yazmışdır: “Cavad xanın qәtli barәsindә türk dillәrindә çoxlu
şerlәr vә beytlәr deyilmişdir. Bunlardan bir hissәsini biz burada qeyd edirik ki, oxucular
Gәncә әhlinin nә kimi vәziyyәtlәrdәn sonra tabe olduğunu bilsinlәr.
... Cavad xan bu nә olacaq
Dildәn dilә söylәnәcәk
Cavad xan bir xan olacaq,
Alәmdә dastan olacaq ...”
169
Belә bir şәraitdә, 14 may 1805-ci ildә İbrahim xan Sisianovla Qarabağ xanlığının
Rusiya hakimiyyәti altına keçmәsi haqqında müqavilә imzaladı.
Dostları ilə paylaş: |