Tofiq Köçərli Qarabağ: Yalan və Həqiqət

Tofiq Köçərli 
- 45 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Fәtәlixan Әfşar 1756-cı ildә Qarabağa qoşun yeritdi. Fәtәlixan “7 dәfә fitnә vә fәsadı 
göylәrә qaldırdı. Lakin hәr dәfәsindә  mәqsәdә çatmadan; külli tәlәfatla geri qayıtdı. 
Axırıncı dәfә ulduzlar qәdәr saysız qoşunla gәlib Ballıca çayı ilә Xacә Әlili çayı arasında 
olan geniş bir sәhrada düşdü. ... Bu zaman Çilәbörd vә Talış mәliklәri- mәlik Hatәm vә 
mәlik Usub da gәlib Fәtәli xanın qoşunları ilә birlәşdilәr ... Axırda o, mәliklәrlә bәrabәr 
böyük bir qüvvә ilә hücuma keçdi ... Pәnah xan da müharibә meydanında üz ağardan vә 
düşmәni qırmaq üçün ürәklәri lalә  tәk dağlı olan Qarabağ qoşunu ilә müdafiәyә 
girmişdi. Fәtәlixan gördü ki, arzusunun gözәli varlıq aynasında görünmür. Ciddi-cәhdi ... 
zәrәr vә peşmançılıqdan başqa bir şey . vermir. Tәdbirlәr gördü, vasitәçilәr saldı, saziş 
vә barışıq binası qoydu ... Pәnah xan da ... onun xahişini qәbul etdi: (onlar) Ağa 
körpüsündә görüşәrәk sülh etdilәr. Barışıq әhd vә peymanla mehkәmlәndi”.
142
 
Bәzi mәlumatlara görә, son döyüşdә  Fәtәlixanın qoşunundan iki min nәfәr 
öldürülmüşdü. 
Lakin Fәtәlixan hiylә  işlәdәrәk “öz Qızını  Pәnahın oğlu  İbrahim xana әrә vermәk 
bәhanәsi ilә İbrahim xanı ordugaha qonaq çağırdı” vә onu xaincәsinә girov edәrәk İrana 
apardı. Bununla әlaqәdar Pәnah Әli xan o zaman İranda mәşhur olan Kәrim xan Zәndlә 
ittifaqa girәrәk, Fәtәlixandan intiqam almağa başladı. Pәnah  Әli xan qoşunu ilә Arazı 
keçәrәk Kәrim xanla birlәşdi. Birlәşmiş qüvvәlәr Urmiya qalasına - Fәtәlixanın üzәrinә 
hücuma keçdilәr. Fәtәlixan mәğlub edildi vә sonra edam olundu. İbrahim Xәlil 
zindandan buraxıldı vә Qarabağa qayıtdı.
143
 Lakin Pәnah Әli xan Kәrim xanın hiylәsinin 
qurbanı oldu. Kәrim xan onu özü ilә Şiraza apararaq, әslindә әsir etdi. Bir rәvayәtә görә, 
o, Şirazda vәfat etmiş, cәnazәsi Ağdama gәtirilib, orada dәfn olunub. Başqa bir rәvayәtә 
görә, Pәnah Әli xan Şuşaya qayıtmış vә Şuşada da vәfat etmişdir. 
Bu, 1759-cu ildә olmuşdur. O zamandan da ta 1806-cı ilәdәk  İbrahim Xәlil xan 
Qarabağda hakimlik etmişdir. 
Belәliklә Fәtәlixanla müharibәdә dә Pәnah Әli xan Qarabağın müstәqilliyini saxlaya 
bilmişdi. Onun oğlu İbrahim Xәlil xan da öz ağıllı vәziri görkәmli şair Molla Pәnah Vaqiflә 
birlikdә uzun müddәt Qarabağ xanlığının müstәqilliyini qorumağa nail olmuşdu. Mәsәlәn, 
hamı bilir ki, 1795-ci ildә  Şuşa hәtta Ağa Mәhәmmәd Qacar üçün alınmaz bir qalaya 
çevrilmişdi. Rus hәrbi tarixçisi Potto haqlıdır: “Ağa Mәhәmmәd  Şah Qacarın 

---

Tofiq Köçərli 
- 46 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
basqınlarından Şuşanın qәhrәmancasına müdafiә olunması İbrahim xanın bioqrafiyasının 
әlamәtdar sәhifәlәrindәn biridir”.
144
 
M.F.Axundov 1854-cü ildә Şuşaya Qasım bәy Zakirә mәnzum mәktub yazmışdı: 
... İndi Qarabağın igidlәrinә, 
Kimdir şücaәtdә ola qәrinә? 
Yetişәcәk hәr biri düşmәn sәrinә, 
De ki, baydaq yıxıb, top alan gәrәk. 
Köhlәn at üstündә, qılınc belindә, 
Meydana üz qoyub tüfәng әlindә. 
Gah sağına xәsmin, gahi solunda, 
Çıxarda naleyi-әlaman gәrәk! 
Doğmamış Qafqazda analar qorxaq. 
Bizә döyüş gәrәk, nә biçin-başaq ...
145
 
Bu misralar tamamilә başqa münasibәtlә  vә başqa dövr üçün deyilmişdi. Lakin 
qarabağlıların döyüşkәnliyini, qorxmazlığını  vә igidliy.ini vәsf edәn bu misraları XVIII 
әsrdә Qarabağ xanlığının,  Şuşanın qәhrәman müdafiәçilәrinә  dә tamamilә aid etmәk 
olar. 
Bәli, Qarabağ xanlığı İran sәrkәrdәlәri, İran şahları ilә mübarizәdә öz müstәqilliyini 
saxlamışdı. Qarabağ xanlığını  İran xanlığı hesab edәnlәr, o cümlәdәn Stupişin, tarixi 
faktlarla hesablaşmalıdırlar. 
Qeyd olunduğu kimi, ermәni mәliklәrindәn ikisi (Hatәm vә Usub) Qarabağ xanlığına 
xain çıxmış vә Pәnah Әli xana qarşı Fәtәlixanla birlikdә vuruşmuşdular. 
Fәtәlixanın uğursuzluğundan vә edam edilmәsindәn sonra ermәni mәliklәri dәrhal 
başqa istiqamәt götürdülәr. Yenidәn Rusiyaya üz tutdular. Rusiya Şimali Qafqazda 
möhkәmlәndikcә mәliklәr Qarabağ xanlığı әleyhinә gizli pozuculuq işlәrini güclәndirdilәr. 
Bu dәfә onlar Rusiya çarı II Yekaterinaya girişdilәr vә onu öz tәrәflәrinә çәkmәyә nail 
oldular. V.L.Veliçkonun yazdığı kimi, “II Yekaterina ermәnilәrә lütfkarlıqda ifrat hәddә 
çatmışdı, bu, ola bilsin, onun sarayında hökm sürәn әxlaqsızlıq vә fövqәladә cah-cәlalla 
bağlı idi. Tәәccüblü deyil ki, ermәni tacirlәrindәn qiymәtli mallardan “peşkәş” alan saray 
әyanları var idi”.
146
 
1780-ci il yanvarın 10-da ermәni xadimlәri sәrkәrdә A.Suvorova xüsusi mәktubla 
bildirdilәr ki, “Ermәnistan artıq bir neçә әsrdir öz hökmdarını vә idarәçiliyini itirmişdir” vә 
“öz millәtindәn hansısa bir başçı olarsa Ermәnistan çox asanlıqla bәrpa edilә bilәr”. Bu 

---

Tofiq Köçərli 
- 47 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
mәqsәdlә tәklif olunurdu ki, “xalqın iradәsi ilә yaxud imperatorun icazәsi ilә millәtdәn bir 
başçı seçilsin” vә o, “Dәrbәnddә möhkәmlәnә bilsin vә onun Şamaxı  vә  Gәncәni 
tutmasına kömәk edilsin. O zaman, şübhәsiz Qarabağdan vә  Sıqnaxdan gәlib onunla 
birlәşәrlәr; başçı kifayәt qәdәr qoşun toplayıb asanlıqla  İrәvan vә digәr  şәhәrlәri 
tutar”.
147
  Hәm dә Suvorova yazırdılar ki, “ermәni xalqı öz hökumәtinin hakimiyyәti 
altında olarsa vә öz sәrhәdlәrini bir qәdәr genişlәndirәrsә”, hәmişә 15-20 minlik qoşun, 
vә Türkiyә ya İranla müharibә olduqda isә 60 min vә daha çox qoşun saxlaya bilәr. 
Mәqsәd olduqca sadә  vә aydın idi. Rusiyanı Zaqafqaziyaya hücuma tәhrik etmәk, 
Rusiyanın, mәhz Rusiyanın  әli ilә  Şamaxı  vә  Gәncәni tutmaq, İrәvanı tutmaq, 
Ermәnistan dövlәti yaratmaq. 1790-cı il yanvarın 23-dә hәrbi kömәk haqqında şәxsәn II 
Yekaterinaya müraciәt olundu: “Barbarları devirmәk üçün qoşunla, az miqdarda da olsa 
qoşunla kömәk edilsin, zira Rusiya qoşunu tәkcә öz zәhmli adı ilә farsların qüvvәlәrinә 
üstün gәlәr vә Şuşa xanının hökmranlığını devirә bilәr”.
148
 
Bu müraciәtlәrә II Yekaterinanın konkret olaraq necә münasibәt bәslәmәsi mәnә 
mәlum deyil. Mәlum olan odur ki, Qafqaz xәttindә baş komandan P.S.Potyomkin 
Qarabağ  mәliklәrinin müraciәtinә cavab olaraq, onlara II Yekaterinanın mәrhәmәt 
göstәrdiyini vә onları “tatar zülmündәn xilas etmәk” haqqında әmr aldığını xәbәr vermiş 
vә onları “hazır olmağa” çağırmışdı.
149
 
Mәliklәr dәrhal “hazır olduqlarını” P.S.Potyomkinә çatdırdılar vә “Rusiya qoşun-
larının onların sәrhәdlәrinә yeridilmәsini” xahiş etdilәr. Potyomkin dә  dәrhal “yüksәk 
mәnsәb sahibi olan ermәni  әyanı” göndәrilmәsini istәdi. Mәliklәr cavab verdilәr: “Xan 
(İbrahim Xәlil xan-T.K.) .qarşısında öz niyyәtlәrini vaxtından  әvvәl açmaq vә mütlәq 
mәhv edilmәk tәhlükәsinә görә bunu edә bilmәzlәr”.
150
 Bu, Arqutinskinin etirafıdır. 
Maraqlıdır ki, imperatora vә P.S.Potyomkinә  mәktublarında “Şuşa xanının 
hökmranlığını devirmәk” әzmi ilә qürrәlәnәn mәliklәr bu halda Potyomkinin çox da çәtin 
vә böyük olmayan tәlәbini (“yüksәk mәnsәb sahibi olan ermәni  әyanı” göndәrmәk) 
yerinә yetirmәyә  cәsarәt etmәmişdilәr. Ümumiyyәtlә  mәliklәr “özgә  әli ilә od tutmaq” 
istәyirdilәr. 
İbrahim Xәlil xan öz tәbәәlәri olan ermәni katolikosu vә mәliklәrinin satqınlığından 
vә bәd әmәllәrindәn xәbәr tutmuşdu. İ.Arqutinskinin yazdığına görә, “Şuşa xanı general 

---