Tolerantliq kitab-15. indd
Yüklə 6,27 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TOLERANTLIĞA DAİR BEYNƏLXALQ SƏNƏDLƏR
21 Tolerantlıq: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz təcəssümünü tapmışdır. O, araşdırmalarında liberal Qərb sivili- zasiyasının əsas xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən “azadlıq-qa- nun-ağıl” üçbucağına əsaslanırdı. Azad düşüncənin tolerantlıq prinsipi ilə qarşılıqlı əlaqəsi məsələsində C.Lokkun fi kirlərini ümumiləşdirərək aşağıdakı nəticəyə gəlmək olar: düşüncə azad lığı, tədqiqat azadlığı, din azadlığı və başqa inanclara tolerant münasibət olmadan ağlın inkişafı mümkün deyil. Bunlara əsaslanaraq C.Lokk azadlıq fəlsəfəsinin təməlini təşkil edən ideoloji nəticəyə gəlir: düşüncə, ifadə və dini inanc azadlığı həyatın digər bütün sferala- rında azadlığın açarıdır. Qeyd edək ki, o, bu əsərini Remonstrantlar kollegiyasında ilahiyyat professoru Limborxa ünvanlayıb. Con Lokkdan sonra XVIII əsrdə tolerantlıq mühakiməsinin ən böyük nümayəndələrindən biri fransız mütəfəkkiri Volter he- sab edilir. O, “dediklərinizlə razı deyiləm, amma mən sizin öz fi kirlərinizi ifadə etmək hüququnuzu qorumaq üçün canımı da verərəm” ifadəsi ilə klassik tolerantlıq nəzəriyyəsinin təməlini at- mışdır. Volter üçüncü silkə məxsus ailədə doğulmuşdu və feodal qay dalarına, katolik kilsəsinə qarşı çıxışları ilə şöhrət qazanmış- dı. Onun fəaliyyətinin əsas məqsədi maarifi yaymaq və xalqın beynindən dini xurafatı çıxarmaq idi. Mövcud köhnəlmiş qayda- ların dəyişdirilməsini inqilabdan deyil, “maarifl ənmiş monarxdan” gözləyən Volter sadə xalqa bir qədər ehtiyatlı yanaşırdı. O, dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün adamların qanun qarşısın- da bərabər olmasını, hər cür imtiyazların ləğv edilməsini tələb edir- di. Son nəticədə istəyirdi ki, kralın hakimiyyətini məhdudlaşdıran konstitusiya meydana gəlsin. Eyni zamanda, Volter şair və yazıçı olmaqla yanaşı, insanlarla mükəmməl münasibət qurmağı bacaran ictimai xadim idi. Tolerantlıq anlayışının formalaşmasında Şotland əsilli Böyük Britaniya fi losofu və iqtisadçısı Adam Smitin (1723-1790) xid- mət lərini də qeyd etmək lazımdır. A.Smit on dörd yaşında Qlaz- qo Universitetində əxlaq fəlsəfəsi üzrə təhsil almağa başlamış 22 Gündüz İsmayılov və azadlıq, hüquq, ifadə azadlığı mövzularına bağlılığı burada yaran mışdır. Onun xristian atası dinə çox bağlıydı və Şotlandiya kilsəsinin mötədil qanadının üzvü idi. A.Smitin İngiltərəyə getməsi səbəbinin kilsədə karyera qur- maq olduğu deyilsə də, bu barədə tutarlı sübut yoxdur. Əksinə, o, İngiltərədən Şotlandiyaya deizm tərəfdarı kimi dönmüşdü. Həm- çinin, uşaq olarkən atası onu kilsəyə göndərmiş, amma o qaçaraq evə qayıtmışdı. Ümumiyyətlə, A.Smit fəlsəfi baxımdan dini iqtisa- diyyatın önündə əngəl olaraq görmüş və ateist yanaşma nümayiş etdirmişdir. Bir çox məsələyə münasibətdə təkamül nəzəriyyəsinin banisi Darvinlə eyni mövqeni bölüşmüşdür. A.Smit ömrünün müəyyən dövründən sonra fəaliyyətində əxlaq nəzəriyyələrindən daha çox hüquq və iqtisadiyyata yer ayır- mışdır. Amma əxlaq fəlsəfəsi üzrə professor olduğu üçün iqtisadi yanaşmalarında bu elmin təsiri hiss olunmuşdur. O, iqtisadiyyat- da və təbiət hadisələrində nizam olduğunu və bunun müşahidə və əxlaq hissi ilə müəyyən oluna biləcəyini qeyd etmişdir. Dünyada məhşur iqtisadçı kimi tanınan A.Smit bir müddət Şotlandiyanın vergilər naziri olmuş, 1790-cı ildə ağır xəstəlikdən dünyasını dəyişmişdir. Ölümündən sonra sərvətinin böyük his- səsini gizli yardımlaşma cəmiyyətlərinə bağışladığı məlum olmuş- dur. Tolerantlığın tədqiqi ilə bağlı adı çəkilən önəmli şəxslərdən biri də Georgi Simmeldir. O, 1858-ci ildə Berlində yəhudi ailəsində doğulmuş, kiçik yaşında atasını itirmiş və katolik qadı- nın himayəsində böyümüşdür. Katolik kimi tərbiyə olunan Simmel Ferdinand Tonnies ilə birlikdə alman sosiologiyasının qurucula- rından hesab edilir. O, fərdin və cəmiyyətin öyrənilməsində kiçik detalların belə gözdən qaçırılmamasını zəruri saymış, dinin ictimai həyatda yerini müəyyənləşdirən meyarları göstərmişdir. Simmelin tədqiqatları və fi kirləri tolerantlıq anlayışının for- malaşmasında mühüm rol oynamışdır. O, 1918-ci ildə vəfat etmiş və özündən sonra zəngin elmi irs qoymuşdur. 23 Tolerantlıq: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz Adları qeyd olunan mütəfəkkirlərlə yanaşı, Y.Bentam, A.Tokvil, D.Didro, C.S.Mill və T.Nükom kimi tanınmış alimlərin tolerantlığın tədqiqində və elmi-nəzəri məsələ kimi formalaşma- sında xidmətləri olub. Lakin tolerantlıqla bağlı nəzəri məsələlərin praktiki müstəviyə keçməsi uzun müddət çəkib. Çox vaxt bunun- la bağlı tarix ötən əsrin ortalarından götürülür. Çünki əsas insan hüquqlarına dair beynəlxalq sənədlərin qəbuluna həmin dövrdən etibarən başlanılıb. 24 Gündüz İsmayılov TOLERANTLIĞA DAİR BEYNƏLXALQ SƏNƏDLƏR Dözümlülük haqqında tam dolğun fi kirlər XX əsrdə forma- laşıb. Təbii ki, bunun müxtəlif səbəbləri var, amma əsas səbəb ötən əsrin ortalarından etibarən beynəlxalq təşkilatların yaranma- sı və beynəlxalq sənədlərin qəbul edilməsi olub. Çünki bu iki mə qam tolerantlıqla bağlı fi kirlərin təkmilləşməsinə və dini dö- zümlülük anlayışının sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsinə tə kan verib. Bu baxımdan bir çoxları BMT Baş Assambleyasının 10 dekabr 1948-ci ildə qəbul etdiyi Ümumdünya İnsan Hüquq la- rı Bəyannaməsini xüsusi qeyd edirlər. Hətta, Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyan na məsini birbaşa əlaqəsi olmasa da, tolerant- lıqla bağlı ilk beynəlxalq sənəd kimi qəbul edənlər də var. On- ların fi krincə, bu bəyannamə yalnız əsas insan hüquq və azad- lıqlarının deyil, həm də tolerantlıq prinsiplərinin rüşeymini təş- kil edir. Elə buna görə də, tolerantlıqla bağlı digər beynəlxalq sənədləri Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin geniş- lən dirilmiş forması və ya ətrafl ı şərhi kimi də qəbul etmək olar. Bəyannamədə bütün sahələr üzrə insanların hüquq bərabərliyi bəyan edilir və din, əqidə azadlığı ilə bağlı ayrıca maddə öz əksini tapır. Belə ki, bəyannamənin 18-ci maddəsində qeyd edilir ki, “hər bir şəxs düşüncə, vicdan və din azadlığı hüququna malikdir; bu hüquqa öz dinini və etiqadını dəyişmək azadlığı və öz dininə və inanclarına uyğun təhsil, dua və dini və ritual ayinlər zamanı təklikdə və ya başqaları ilə birlikdə, aşkar və ya fərdi şəkildə etiqad etmək azadlığı daxildir.” Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsindən sonra bir sıra beynəlxalq təşkilatlarda, xüsusilə BMT-də insan haqlarının müxtəlif aspektlərinə dair çoxsaylı sənədlər qəbul edilib. Yüklə 6,27 Kb. Dostları ilə paylaş:
|