Toshkent «yangiyo‘l poligraf servis»

IKKI SAXIY
Murod Xidir
I
Qadim zamonda bir saxiy g‘oyat hotamligi bi
-
lan dovrug‘ solgan edi. U ekin ekkan, mol boqqan, 
xullas, tun-u kun ter to‘kkan. Saxiy hamqishloqlariga 
har kuni nimanidir orttirib, nimanidir ulashgan. Xo
-
tini ham, farzandlari ham saxiyning ana shu xayrli 
ishiga allaqachon ko‘nikib qolishgan va saxiy bilan 
yonma-yon turib mehnat qilishga bel bog‘lashgan 
edi.
Saxiyning kuni obiyovg‘onga qolib, tishining kirini 
so‘rgan kezlarda ham u o‘z ahdidan tushmadi. 
Yo‘g‘on cho‘zilib, ingichka uziladigan qahatchilik yil
-
larida ham uyining bo‘sag‘asiga najot istab kelgan 
muhtojlarning qo‘lini bo‘sh qaytarmadi.
Shu orada qishloqning yana bir odami hammaga 
saxovat eshigini lang ochib yubordi. Birinchi saxiyga 
taassub qilib, u bor budini bir boshdan ulasha-
verdi. Uy jihozlaridan qolgan eng so‘nggi bo‘yrasini 
ham aya madi. Endi odamlar biror nimaning ilinjida 
ko‘proq unikiga yopirilib keladigan bo‘ldilar.
Hamma hayron, hamma lol edi. Kim chin sa xiy? 
Axir ular hotamlikda bir-biridan o‘zib borayotir-ku! 
Shuni ajrim qilib bera oladigan dono bormi olam-
da? Bor edi... Ha, har qanday jumboqni tafakkur 
ko‘zi bilan yechadigan birdan-bir donishmand chol 
xuddi shu qishloqda yashar edi. U naq yuz qovun 

---

35
pishig‘ini ko‘rgan bo‘lsa-da, hamon hushyor va ziy-
rak, serfahm va zukko edi. Boshi qotgan bir guruh 
odamlar o‘sha donishmandnikiga ravona bo‘ldilar. Qa
-
lin bir kitobni mukka tushib mutolaa qilayotgan chol 
qoshiga kelib, ular muddaosini aytishdi:
– Buvajon, har ikki saxiy haqida eshitgansiz, al
-
batta. Shu kunlarda birinchi saxiynikiga keluvchi
-
lar ancha siyraklashib qoldi. Ikkinchi saxiy ham 
hech kimdan hech nimani ayamayapti. Odamlarga 
sug‘urib beradigan faqat o‘ttiz ikki tishi qoldi, xo
-
los. Agar gal kelsa, o‘sha tishlarining ham bahridan 
o‘tishi hech gap emas. Ayting, buvajon, kim chin 
saxiy? Qaysi biri?
Kitobni yonboshiga olib qo‘ygan nuroniy chol bi
-
roz sukut saqladi.
1. «Saxiylik» va «baxillik» so‘zlarining ma’nosini qiyos-
lang.
2. Qanday odamni saxiy deyish mumkinligini o‘ylab 
ko‘ring.
II
So‘ngra huzuriga kelganlarning o‘zini savolga tutdi:
– Aytinglar-chi, birinchi sa-
xiy hojatmandni kuzatayotganda, 
unga nima deb so‘z qotadi?
– Hech nima demaydi, bu
-
vajon, – deyishdi ular baravari
-
ga.

---

36
– Barakalla! – dedi chol. – Ikkinchi saxiy-chi? 
– Olqish ustiga olqish yog‘ilayotganda, – dedi 
ular dan biri, – ikkinchi saxiy: «Men buni savob 
yo‘lida qilyapman», deb qo‘yadi, xolos.
– Xo‘sh, xo‘sh! – dedi chol jonlanib. – Yana-chi?
– Yana, yana, – dedi ular dan boshqa biri boshi
-
ni qashib, – hojatmandlar min natdorchilik izhor etisha-
yotganda, ikkinchi saxiy: «Meni duo qilsanglar bas», 
deydi, vassalom.
Cholning serajin yuziga tabassum yugurdi.
– Masala ravshan, o‘g‘illarim, – dedi chol va 
bo‘lak hech nima aytmay jimib qoldi...
– Yo‘q, yo‘q, buvajon, muammoni oxirigacha 
yechib berasiz, kim saxiyligini ajrim qilasiz.
– Bu yog‘ini o‘zlaringga havola qilgandim, – dedi 
chol salmoqlab so‘zlarkan. – Mayli, aytsam ayta 
qolay.
Birinchi saxiy bergan narsasi evaziga hojatmand
-
dan hech nima – savob ham, duo ham tama 
qilmaydi. Chunki birinchi saxiy: «Nuqul savobni 
ko‘zlab qilingan xayrli ish tamagirlikka kiradi, duoni 
so‘rab olish esa tilanchilik bilan baravar», – deb 
o‘ylagan.
Ikkinchi saxiyning tosh-u tarozisi bor. Tarozining 
bir pallasiga o‘zi ulashgan narsani, ikkinchi pallasiga 
savobdan qadoqlab olgan toshini qo‘yadi. Shu bilan 
orani ochiq qiladi. Lekin uning hojatmanddan undir
-
gan, ya’ni so‘rab olgan duolari esa faqat foydaga 
qoladi.

---

37
Xullasi kalom, har bir hojatmand ikkinchi saxiy-
ning dargohidan bir hissa boylikni olib qaytadi, ikki 
hissa boylikni esa tashlab chiqadi. Shu tariqa ik-
kinchi saxiy ning o‘zi hojatmandlaridan bir umr qarz-
dor bo‘lib qola yotir, endi siz mendan: «Ikkinchi saxiy 
hojatmandlardan qarzini qachon uzadi», – deb ham 
so‘rarsiz?
– Yo‘q, yo‘q, buvajon, bas, yetar, sizga ming 
ofarin, – deganlaricha ular donishmand huzuridan 
shodmon qaytdilar.
Lekin donishmandning ikkinchi saxiy borasida ayt-
gan so‘zlari butun qishloqqa chaqmoqday tez tarqal
-
di-yu, hojatmandlarning bari yana birinchi saxiynikiga 
yog‘ilib keladigan bo‘ldi. Ko‘p o‘tmay, ikkinchi saxiy 
el nazaridan qoldi.
1. Donishmand ta’magirlik va tilanchilik haqida qanday 
misol keltirdi?
2. «Ikki saxiy» mavzusida kichik matn yarating.