Türk diLİ tariHİ Başlangıcından Yirminci Yüzyıla

Üze kök teŋri asra yagız yir kılındukda,
Yukarıda mavi gök, aşağıda kara yer yaratıldığında,
İkin ara kişi oglı kılınmış.
İkisi arasında kişi oğlu yaratılmış.
Kişi oglınta üze Kişi oğlu üzerine
. . 83
TÜRK DİLİ TARİHİ
Eçüm apam Bumın Kagan İstemi Kagan olurmış. Atalarım Bumın Kağan, İstemi Kağan hükümdar olmuş.
Olurupan Türk bodunuŋ ilin törüsin Oturarak Türk milletinin ilini, töresini
Tuta birmiş iti birmiş. Tutmuş, düzenlemiş.
Tört buluŋ kop yagı ermiş.
Dört yan hep yağı (düşman) imiş.
Sü sülepen tört buluŋdakı bodunug Ordu yürütüp dört yandaki milletleri
Kop almış kop baz kılmış. Hep almış, hep tutsak kılmış.
Başlıgıg yükündürmiş tizligig sökürmiş. Başlıyı eğdirmiş, dizliyi çökertmiş.
İlgerü Kadırkan yışka tegi, Doğuda Kadırkan ormanına dek,
Kirü TemirKapıgka tegi konturmış. Batıda Demir Kapı'ya dek kondurmuş.
İkin ara idi oksuz Kök Türk ençe olurur ermiş.
İkisi arasında tam bağımsız Köktürk huzur içinde otururmuş.
Bilge kagan ermiş alp kagan ermiş.
Bilge (çok bilgili) kağan imiş, yiğit kağan imiş.
84 Ahmet B. ERCİLASUN
Buyrukı yime bilge ermiş erinç alp ermiş erinç. Vezirleri de elbette bilge imiş, yiğit imiş.
Begleri yime bodunı yime tüz ermiş. Beyleri de milleti de düz (dürüst, âdil) imiş.
Anı üçün ilig ençe tutmış erinç.
Tabiî onun için ülkeyi (devleti) rahatça tutmuş (muhafaza etmiş).
İlig tutup törüg itmiş.
Ülkeyi tutup töreyi (teşkilât ve kanunları) düzenlemiş.
Özi ence kergek bolmış.
Kendisi huzur içinde şahin gibi uçmuş (vefat etmiş).
Yogçı sıgıtçı öŋre kün togsıkda Bökli Çöllüg il, Yoğcu, ağlayıcı olarak gün doğusundan Kore ili,
Tabgaç, Töpüt, Par, Apa Urum, Kırkız,
Çin, Tibet, İran, Büyük Roma (Bizans), Kırgız,
Üç Kurıkan Otuz Tatar Kıtay Tatabı, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Hıtay, Tatabı,
Bunça bodun kelipen sıgtamış yoglamış. Bunca millet gelerek ağlamış, yoğ yapmış.
Antag külüg kagan ermiş.
O kadar ünlü kağan imiş. (KT D 1-4).
TÜRK DİLİ TARİHİ ⁸⁵
Bazı araştırıcılara göre (Kafesoğlu 1996: 97; Sertkaya 1995: 144) me­tinde bahsedilen yoğ (cenaze töreni) Mukan'a ait olmalıdır. Yoğ töreninin, Bumın'a ait olmadığına kesin gözüyle bakabiliriz. Çünkü Bumın'ın öldüğü 552 (553?) yılında doğuda Kadırkan ormanlarına ve batıda Demir Kapı'ya ulaşılmamıştı. Tabiî ki Bumın'ın şöhreti de Doğu Roma'ya (Bizans'a) dek ulaşmamıştı. Ancak yoğ, Mukan'a ait olabileceği gibi 576'da ölen İstemi Kağan'a ait de olabilir. Nitekim Valentinos başkanlığındaki Bizans elçilik heyetinin tam da İstemi'nin ölümü sırasında geldiği ve Türk Şad tarafından bu heyete yoğ töreninin izlettirildiği Bizans kaynaklarından bilinmektedir. Daha büyük bir ihtimalle burada hem Mukan, hem İstemi Kağan'ın yoğun­dan bahsedilmektedir.
İstemi ve Mukan Kağanların 160 yıl sonraki torunu ve Köl Tigin bengü taşının yazarı Bilge Kağan'a göre Bumın, İstemi ve Mukan dünyanın dört köşesini alıp başlıya baş eğdirmişler, dizliye diz çöktürmüşler. Türk ordusu­nu doğuda, Mançurya'daki Kadırkan ormanlarına, batıda Afganistan'daki Demir Kapı'ya dek kondurmuşlar. Demir Kapı, Köktürk ülkesinin güneybatı sınırıdır. Kuzeybatı sınırı, İstemi Kağan'ın ölümü sırasında Kırım yarımada­sına dek uzanmıştı.
Mukan Kağan'dan sonraki Doğu Köktürk kağanları sırasıyla şunlardır:
Tapar Kağan: 572-581
Işbara Kağan: 581-587
Tulan Kağan: 588-600
Tardu Kağan: 600-603
Kimin Kağan: 603-609
Şipi Kağan: 609-619
Çulo Kağan: 619-621
İl Kağan: 621-630.
Tapar Kağan çağında Köktürklerin haşmeti devam etti. Çin'e akınlar yapıldı; iç çekişmelerden yararlanılarak Çin'in iç işlerine müdahale edildi. Çin hükümdarları Köktürklerin himayesi altına girdi. Ancak Tapar Kağan Burkan (Buda) dinini kabul etmişti. Ülkede bir Burkan pagodası (mabedi) yaptırttı ve 575 yılında Nirvana Sutra adlı Burkan kutsal kitabını Türkçeye çevirtti (Taşağıl 2002: 660). Bugün elde bulunmayan bu tercüme, tarihin kaydettiği Türkçe ilk tercüme eserdir. Tapar çağında ünlü Burkan (Buda)
rahibi Jinagupta ve müritleri Köktürk ülkesine sığınmışlar, mabetler yaptır­mışlar ve Türkleri de Burkan dinine sokmaya çalışmışlardır (Gömeç 1997:
24-25).
Işbara Kağan çağında devlet zayıfladı. Işbara, Çang sun-şeng adlı bir Çin diplomatını dost edinmişti. Köktürklerin bütün sırlarını ve coğrafyasını öğrenen Çang sun-şeng, Çin imparatoruna verdiği bilgilerle Çin politikasını etkiledi (Taşağıl 2002: 663-664). Bu bilgiler sayesinde Çinliler, Köktürk ileri gelenlerini birbirlerine düşürerek devleti ikiye böldüler. İstemi Kağan'ın 576'da ölümü üzerine oğlu Tardu, devletin Batı kanadının yabgusu olmuştu. 582'de Tardu, Doğu'dan ayrılarak bağımsızlığını ilân etti. Gücünü gittikçe kaybeden Işbara, Çin'den yardım istedi. Çin imparatoru Wen-ti 584 yılında Çang sun-şeng ve diğer bir diplomat başkanlığında bir heyeti Köktürk mer­kezine gönderdi. Çinli heyet Işbara'yı çen (kul) ilân ederek iyice aşağıladı; Doğu Köktürkleri böylece Çin himayesine girmiş oldular. Çinliler daha da ileri giderek Köktürklerin, Çin âdetlerini kabul etmesini, Çinliler gibi giyin­melerini ve Çince konuşmalarını istediler. Işbara buna dayanamamış ve 585'te Çin imparatoruna gönderdiği mektupta şöyle demişti:
"Size bağlı kalacak, haraç verecek, kıymetli atlar hediye edeceğim. Fa­kat dilimizi değiştiremem, dalgalanan saçlarımızı sizinkine benzetemem, halkıma Çinli elbisesi giydiremem, Çin âdetlerini alamam. İmkân yoktur, çünkü bu bakımlardan milletim fevkalâde hassastır, âdeta çarpan tek bir kalp gibidir." (Kafesoğlu 1996: 100).
Tulan Kağan çağında (588-600) Köktürkler yine güçlendiler. Batı Köktürklerinin kağanı Tardu ile Doğu Köktürklerinin kağanı Tulan arasın­daki neticesiz savaşlara son verilerek barış yapıldı. Tardu, Tulan'a destek verdi. Tulan, Çin'e verilen haracı kesti; Çin'e başarılı akınlar yaptı. Ancak Çin entrikaları sonunda, ülkenin asıl ahalisini oluşturan Tölesler ayaklandı­lar. Tulan bu isyanlar sırasında öldü. Tardu 600 yılında kendini Doğu Köktürklerinin de kağanı ilân etti. Ancak Köktürk coğrafyasını çok iyi bilen Çinli diplomat Çang sun-şeng, Köktürk ordu ve sürülerinin su kaynaklarını zehirleterek onları yenilgiye uğrattı. Tuyuhunlara sığınan Tardu'dan, 603'ten sonra haber alınamadı (Taşağıl 2002: 668).
Kimin, Tulan'a isyan etmiş, sonra da Çin'e sığınmıştı. Çin imparatoru­na bağlı olarak Doğu Köktürklerini 609 yılına dek yönetti (Taşağıl 2002: 668). 607 yılında Çin imparatoruna gönderdiği bir mektupta imparatorun "âciz bir bendesi" olduğunu ve "Türk kavmini Çinliler gibi yapmağa -giyim, âdet ve dilde Çinlileştirmeye- hazır bulunduğunu" bildirmişti (Kafesoğlu 1996: 100).
TÜRK DİLİ TARİHİ 87
609-619 yılları arasında kağanlık yapan Şipi, Kimin'in oğluydu; fakat babasından çok farklı idi. Köktürkleri tekrar toparladı. Tibet'ten Amur ırma­ğına dek ülkeyi itaat altına aldı. Çin'e gönderilen yıllık vergiyi de kesti (Kafesoğlu 1996: 100-101).
615'te Şipi Kağan, kuzey eyaletlerini gezmekte olan imparator Yang-ti'ye anî bir baskın yaptı. Şipi Kağan'ın İ-çeng Katun adlı Çinli bir karısı vardı. Baskını Çinlilere haber verdi. Yang-ti çekilmek istediyse de Yen-men kalesinde kuşatıldı. Kalenin 41 burcundan 39'u Köktürklerce ele geçirilmiş­ti. Yang-ti üzüntüsünden ağlıyordu. İ-çeng Katun yine imdadına yetişti; Köktürk merkezinde isyan çıktığı haberini göndererek Şipi'nin geri dönme­sini sağladı (Kafesoğlu 1996: 101; Taşağıl 2002: 669).
İmparator Yang-ti'nin düştüğü durum Çin'de karışıklıklara yol açtı. Şipi, umumî valilerden Li yüan'ı destekledi. Li yüan 618 yılında Sui hane­danını devirerek Tang hanedanını kurdu. Köktürk himayesini ve yıllık vergi vermeyi kabul etti. 906'ya dek hüküm süren Tang hanedanı Çin'in en büyük hanedanlarından biridir (Kafesoğlu 1996: 101).
Şipi Kağan 619'da Çin'e yaptığı bir akın sırasında öldü. Yerine geçen kardeşi Çulo Kağan da 620'de Çin'e akın yapmaya hazırlandı; fakat İ-çeng Katun tarafından zehirlendi ve 621'de öldü (Kafesoğlu 1996: 101; Taşağıl 2002: 669).
Çulo'nun kardeşi İl Kağan (621-630) hükümdarlığının ilk yılında Çin'e başarılı akınlar yaptı. Fakat o da karısı İ-çeng Katun'un etkisindeydi. Bazı Çinlileri ve Soğdakları yüksek mevkilere getirmiş; onlar da Köktürk törele­rini bozmuşlardı. 627'deki ağır kış ve kıtlık büyük bir iktisadî buhrana yol açmıştı. İl Kağan ağır vergilerle buhranı atlatmayı düşündü. Ekonomik sı­kıntı içindeki çeşitli Türk boylan, Çin'in de kışkırtmasıyla ayaklandılar. Sir Tarduşlar kendi kağanlıklarını ilân etiler. Kıtlık, soğuk ve isyan dolayısıyla güneye giden İl Kağan pusuya düşürüldü ve yakalanıp Çin başkentine götü­rüldü. Böylece 630 yılında Doğu Köktürkleri bağımsızlıklarını kaybederek Çin tutsaklığına düşmüş oldular.
Mukan'dan sonraki kağan ve yöneticilerin durumu, Çin entrika ve kış­kırtmaları, 732 yılında dikilen Köl Tigin bengü taşında Bilge Kağan tarafın­dan şöyle anlatılır: