Türk diLİ tariHİ Başlangıcından Yirminci Yüzyıla

Anta kisre iniii kagan bolmış erinç.
Ondan sonra kardeşleri kağan olmuş.
_;8 Ahmet B. ERCİLASUN
Oglıtı kagan bolmış erinç.
Oğulları kağan olmuş.
Anta kisre inisi eçisin teg kılınmaduk erinç.
Ondan sonra kardeşi, ağabeyi gibi yaratılmamış.
Oglı kaŋın teg kılınmaduk erinç.
Oğlu babası gibi yaratılmamış.
Biligsiz kagan olurmış erinç.
Bilgisiz kağanlar tahta oturmuş.
Yablak kagan olurmış erinç.
Kötü kağanlar tahta oturmuş.
Buyrukı yime biligsiz erinç yablak ermiş erinç. Vezirleri de bilgisiz imiş, kötü imiş.
Begleri bodunı tüzsüz üçün,
Beyleri, halkı dürüst olmadığı için,
Tabgaç bodun tebligin kürlüg üçün armakçısın üçün,
Çin milleti fitneci ve hilekâr olduğu için, aldatıcı olduğu i-çin,
İnili eçili kiŋşürtükin üçün.
Kardeşle ağabeyi birbirine düşürdüğü için,
Begli bodunlıg yoŋşurtukın üçün
Beylerle halkın arasını açtığı için Türk bodun illedük ilin ıçgınu ıdmış;
Türk milleti kendi kurduğu devletini (ülkesini) elden çıkar­mış;
TÜRK DİLİ TARİHİ 89
Kaganladuk kaganın yitürü ıdmış.
Kendi başa geçirdiği kağanını yitirmiş.
Tabgaç bodunka beglik un oglın kul boltı;
Çin milletine, beylik erkek evlâdı kul oldu;
İşilik kız oglın küŋ boltı.
Hanımlık (hanım olacak) kız evlâdı cariye oldu.
Türk begler Türk atın ıtı..
Türk beyleri Türk adlarını bıraktı.
Tabgaçgı begler Tabgaç atın tutupan
Çin'e gitmiş beyler Çin adları alarak
Tabgaç kaganka körmiş.
Çin kağanına tâbi olmuş. (KT D 4-8)
1.1. BATI KÖKTÜRKLERİ
576'da İstemi Kağan'ın ölümünden sonra Batı Köktürklerini aşağıdaki kağanlar idare ettiler:
Tardu Yabgu/Kağan: 576-603
Çulo Kağan: 603-611
Şi Kuey Kağan: 611-618
Tong Yabgu: 618-630
Tardu, Altay dağlarından Kırım'a dek uzanan toprakların hâkimi idi. 580'lerin başlarında Batı Köktürk orduları bir yandan Kafkaslardaki Der-bent'i kuşatıyor, bir yandan da Kırım'daki Sivastopol önlerine kadar ilerli­yordu (Taşağıl 2002: 670). 582'de Tardu, Çin imparatorunun Köktürkleri parçalamak üzere gönderdiği kurt başlı sancağı kabul ederek bağımsızlığını ilân etmiş ve Doğu'dan kopmuştu. 590'lara kadar Batı ve Doğu Türkis­tan'daki bütün şehir devletleri Tardu'ya bağlandı (Taşağıl 2002: 671). 588'de Tardu Sâsânî-Bizans savaşlarına karıştı. İki ülke arasındaki savaş
90 Ahmet B. ERCİLASUN
571'den beri devam ediyordu ve İstemi Kağan'ın Bizans'la yaptığı iş birliği­nin bir sonucu idi. Tardu da babasının yolunda giderek Sâsânîlere saldırmış; Baktriya ve Toharistan'ı alarak Herat'a dek uzanmıştı. Ancak Batı Köktürk ordusu 589'da Herat'ta yenildi. Bu savaşın galibi olan komutan Behram Çûpîn, daha sonra Sâsânî hükümdarı Hürmüz'e isyan ederek onu devirmiş ve Hürmüz'ün oğlu Hüsrev'i tahta çıkarmıştı. Hüsrev'in kaçması üzerine kendisini şehinşah ilân eden Behram Çûpîn, bu defa Bizans'a yenilmiş ve Tardu'ya sığınmak zorunda kalmıştı (Kafesoğlu 1996: 103). Tardu'nun Do­ğu Köktürkleriyle barış yapması ve Çin'e karşı Tulan Kağan'a destek ver­mesi Köktürkleri tekrar güçlendirmiş ve Batı Köktürk orduları 598'de İran içlerine, Rey ve İsfahan'a kadar girmişlerdi (Togan 1981: 72). Hüsrev Perviz'le Behram Çûpîn arasındaki iktidar mücadelesinde Türkler Behram Çûpîn'in yanında yer alarak İran'ın iç işlerine müdahale etmiş oluyorlardı (Taşağıl 2002: 671).
Güneybatıda Herat'a, kuzeybatıda Sivastopol'a dek uzanan ve 600'lere doğru İran'ın iç işlerine müdahale eden Tardu 598'de Bizans imparatoruna yazdığı bir mektuba "dünyanın yedi ırkının büyük başbuğu ve yedi ikliminin hükümdarı Hâkan'dan Roma İmparatoru'na" ifadeleriyle başlıyor (Kafesoğlu 1996: 103) ve kendisini dünyanın hâkimi olarak görüyordu. Do­ğu Köktürk kağanı Tulan'ın 600 yılında ölümü üzerine kendisini Doğu'nun da kağanı ilân eden ve Bilge unvanını alarak kısa süre de olsa Doğu ve Batı Köktürk Kağanlıklarını birleştirmiş olan Tardu, gerçekten de çağının en bü­yük gücü idi. Ancak Bilge Tardu Kağan'ın sonu hiç de iyi olmadı. 580 yılın­da Işbara Kağan'ın dostluğunu kazanarak Köktürk coğrafyasını ve Köktürkler hakkındaki pek çok sırrı öğrenen Çin casusu Çang sun-şeng, Çin ordularına meydan savaşlarında ağır kayıplar verdiren Tardu'yu hileyle boz­guna uğrattı. "Göktürk ordusunun ve sürülerinin su içeceği kaynaklara gizli­ce zehir akıtarak büyük bir katliâma sebep oldu." Azalan askerleriyle yine de savaşa devam eden Tardu, Çin kışkırtmalarına kapılan Töleslerin isyanına dayanamayarak "603 yılında Tibet'in kuzeydoğusundaki Tuyühunlara" sı­ğınmak zorunda kaldı (Taşağıl 2002: 668). Bu tarihten sonra kaynaklar artık Tardu'dan bahsetmemektedir.
Tardu'dan sonra Batı Köktürklerinin başına geçen Çulo ağır vergiler koydu. Tölesler ve Sir Tarduşlar ayaklandı. Çulo 611'de Çin hükümdarına sığındı (Taşağıl 2002: 672).
Tardu'nun torunlarından Şi Kuey devleti yeniden güçlendirdi. Altaylardan Hazar'a dek olan bölgede tam hâkimiyet kurdu. 618'de Şi Kuey'in ölümü üzerine kardeşi Tong Yabgu kağan oldu. Tong Yabgu çağın­da (618-630) Batı Köktürkleri tekrar eski şevketlerine ulaştı.
TÜRK DİLİ TARİHİ 91
Tong Yabgu önce kuzeydeki Tölesleri itaat altına aldı. 619'da Sâsânîlere hücum ederek Rey ve İsfahan şehirlerini zaptetti. Ülkesinin baş­kentini, Kuça'nın kuzeyindeki San-mi dağlarından Talas yakınlarındaki Ming Bulak'a taşıdı. Batı Türkistan, Doğu İran ve Afganistan'a ilteber denilen genel valiler ve tudun denilen vergi memurları tayin etti. 623'te Hazarlar ve Bizans'la iş birliği hâlinde Sâsânîlere tekrar hücum etti. Sâsânîler o kadar büyük bir hezimete uğradılar ki 624 yılında isyan eden sınırdaki Araplara dahi yenildiler. Eski Çağ sonlan ile Orta Çağ başlarının en büyük imparatorluklarından biri olan Sâsânîlerin, 642'deki Nihâvent sa­vaşında Hz. Ömer'ce ortadan kaldırılmasında; Köktürk, Hazar ve Bizans'ın 623'teki bu darbesinin çok önemli rolü vardır (Togan 1981: 72-73; Kafesoğlu 1996: 104; Taşağıi 2002: 673; Golden 2002: 110).
Batıda Sâsânîlerle savaş hâlinde olan Tong Yabgu, doğuda Çinlilerle it­tifak yapmıştı. Çin, Tang hanedanının ikinci imparatoru Tay-sung (627-649) tarafından yönetiliyordu ki bu hükümdar Çin tarihinin en büyük yöneticile­rinden biridir. Tong Yabgu, Doğu Köktürkleriyle de sürekli çekişme hâlin­deydi. Muhtemelen Doğu Köktürk hükümdarı İl Kağan'ın teşvikiyle 627'de Karluklar isyan etti. 630'da Tong Yabgu bir iç mücadele sonunda amcası Bagatur Şad tarafından öldürüldü (Kafesoğlu 1996: 104-105; Golden 2002: 110).
Çin kaynağı Tang-şu'ya göre İstemi'nin emrinde on boy vardı ve İstemi on boy beyine kumanda ediyordu (Salman 1998: 3). Bir başka Çin kaynağı olan Sui-şu'ya göre Çulo Kağan (603-611) Batı Köktürk ülkesini Batı ve Doğu Küçük Kağanlıkları olmak üzere ikiye ayırmıştı (Salman 1998: 3). İstemi çağından beri devam eden on boyun, Çulo döneminde Batı ve Doğu olmak üzere ikiye ayrıldığı tahmin edilebilir. Tong Yabgu döneminin sonla­rına, 630'a doğru da iki boy topluluğunun bir iç mücadeleye girdikleri ve bu mücadele sonunda, amcası Bagatur Şad tarafından Tong Yabgu'nun öldürül­düğü anlaşılmaktadır. İç mücadele şiddetle devam etti. Bagatur, Altay Dağ­larına kaçtı. Sonunda Batı Köktürk kağanı olan Işbara (634-639), 635 yılında ülkesini 10 idarî bölgeye ayırıp her bölgeye bir şad tayin etti. Boy beyleri, boylarını yönetmeye yine devam ediyordu. Her boy beyine bir ok verildi. Ok, boyların kağana tâbi olduğunu göstermekteydi. Bundan dolayı on boya, On Ok denilmiştir. Işbara, On Okları sağ ve sol olmak üzere ikiye ayırdı. Çor'larca yönetilen beş boya Çin kaynaklarında Tulu (sol kol), Erkin'lerce yönetilen beş boya ise Nuşepi (sağ kol) denilmiştir. Tulular Tokmak'in do­ğusunda, Nuşepiler ise batısında oturmakta idiler (Salman 1998: 6; Sümer 1999: 29; Taşağıl 2002: 678). Tulu'nun Türkçe söylenişi Tuglug (tuğ sahi­bi), Nuşepi'nin Türkçe söylenişi İni Yabgu (küçük yabgu) olabilir. Buna
92 Ahmet B. ERCİLASUN
göre Tulular esas, Nuşepiler tali boylar olmalıdır. Nitekim daha sonra Tulu-lar, Sarı Türgiş; Nuşepiler, Kara Türgiş olarak anılacaklardır.
Beş Tulu boyu şunlardır: Çu-mu-koen, Hu-lu-u, Şe-şo-ti, Tu-ki-şi, Şu-ni-şe.
Beş Nuşepi boyu ise şunlardır: A-si-kie, Ko-şu, Pa-sai-kan, A-si-kie,