Türk diLİ tariHİ Başlangıcından Yirminci Yüzyıla

1.3. BAĞIMSIZLIK VE KÖKTÜRKLERİN İKİNCİ DÖNEMİ
Doğu Köktürklerinin 679'da başlattıkları bağımsızlık savaşları, sonunda başarıya ulaşmıştır. Önce Aşite Wenfu ile Aşite Fengci adlı iki önder ayak­landı. Aşina Nişufu'nun kağan olmasına karar verdiler. Köktürklerden ku­rulu garnizonların bulunduğu 24 eyaletin önderi de onlara katıldı. Çinliler ancak 300 000 kişilik bir ordu çıkararak bu ayaklanmayı bastırabildiler. Aşite Fengci yakalanmış, Aşina Nişufu ise maiyetindekiler tarafından öldü­rülmüştü. Kurtulan Köktürkler Altaylardaki Kurt Dağı'na sığındı. Birinci isyanın önderlerinden Aşite Wenfu 681'de yeniden harekete geçti. Aşina Funien, kağan olarak kabul edildi. Çin ordularını art arda yendiler; fakat Çin fitnesi yine araya girdi. İki önderin arası açıldı ve karışıklık çıktı. Çinli ku­mandan teslim oldukları takdirde öldürülmeyecekleri vaadiyle 54 Köktürk beyini teslim aldı ve hepsini de Çaŋan'da idam ettirdi (Taşağıl 2002: 679).
Başarıya ulaşamayan bu bağımsızlık hareketlerini Tonyukuk şöyle an­latır:
Türk bodun Tabgaçka körür erti.
Türk milleti Çin'e bağımlı idi.
Türk bodun kanın bulmayın Tabgaçda adrıltı kanlantı.
Türk milleti hânını bulamayınca Çin'den ayrılıp hanlandı.
Kanın kodup Tabgaçka yana içikdi.
(Fakat) hânını bırakınca yine Çin'e bağlandı. (Burada Aşina Nişufu'nun kendi adamlarınca öldürülmesi kastediliyor olmalı.)
Teŋri ança timiş erinç:
Tanrı şöyle demiş:
Kan birtim kanıŋın kodup içikdin.
Han verdim, hânını bırakıp tutsak oldun.
İçikdük üçün teŋri ölütmiş erinç.
Tutsak olduğun için Tanrı öldürdü.
96 Ahmet B. ERCİLASUN
Türk bodun ölti alkıntı yok boltı.
Türk milleti öldü, mahvoldu, yok oldu.
Türk sir bodun yirinte bod kalmadı.
Muzaffer Türk milletinin yerinde boy kalmadı.
Köktürkler durmadılar, tekrar ayaklandılar. 681 sonlarındaki yeni hare­ketin önderi İl Kağan'ın torunlarından Kutluğ Şad idi. Bundan sonrasını onun oğlu Bilge Kağan'dan dinleyelim:
Üze Türk Teŋrisi Türk ıdukyiri subı anca itmiş:
Üstte Türk Tanrısı, Türk'ün kutsal yer suyu şöyle yapmış:
Türk bodun yok bolmazun tiyin,
Türk milleti yok olmasın diye,
Bodun bolçun tiyin
Millet olsun diye
Kaŋım İltiriş Kaganıg,
Babam İlteriş Kağan'ı,
Ögüm İlbilge Katunug
Anam İlbilge Katun'u
Teŋri töpüsinte tutup yügerü kötürmiş erinç.
Tanrı tepesinden tutup yukarı kaldırdı.
Kaŋım kagan yiti yigirmi erin taşıkmış.
Babam kağan on yedi erle isyan etti.
TÜRK DİLİ TARİHİ 97
Taşra yorıyur tiyin kü eşidip
Dışarı yürüyor diye haber alan
Balıkdakı tagıkmış tagdakı inmiş.
Şehirdekiler dağlara çıktı, dağdakiler indi.
Tirilip yitmiş er bolmış.
Toplanıp yetmiş er oldular.
Teŋri küç birtük üçün
Tanrı güç verdiği için
Kaŋım kağan süsi böri teg ermiş;
Babam kağanın askeri kurt gibi idi;
Yagısı kony teg ermiş.
Düşmanı koyun gibi idi.
İlgerü kurıgaru sülep tirmiş kubratmış.
Doğuya ve batıya doğru sefer edip (milleti) derledi, toparladı.
Kamagı yiti yüz er bolmış.
Hepsi yedi yüz er oldular.
Yiti yüz er bolup Yedi yüz er olup
İlsiremiş kagansıramış bodunug,
Devletsizleşmiş, kağansızlaşmış milleti,
98 Ahmet B. ERCİLASUN
Küŋedmiş kuladmış bodunug;
Cariye olmuş, kul olmuş milleti;
Türk törüsin ıçgınmış bodunug
Türk töresini (yasasını) yitirmiş milleti
Eçüm apam törüsinçe yaratmış boşgurmış.
Atalarımın yasalarına göre (yeniden) oluşturdu, yetiştirdi.
681 sonunda Kutluğ ve onun çevresinde toplanan Türkler Sararmak dir­seğinin kuzeydoğusundaki Çogay (Çince: Yinşan) dağlarının kuzey etekleri­ne geldiler. 682'de Toğla ırmağı yakınlarında Dokuz Oğuzlan (Uygurları) yenerek Ötüken'e hâkim oldular. Orhun vadisindeki Ötüken, Hunlardan beri Türklerin kutsal devlet merkezi, il tutsıkyir (devleti tutacak yer) idi. Kutluğ, Türk devletini yeniden bağımsızlığa kavuşturdu ve İlteriş Kağan unvanını aldı. Çin'e art arda seferler yapıp Türk devletini eski sınırlarına kavuşturma­ya ve Çin'deki tutsak Türkleri kurtarmaya çalıştı. Başbakan ve başkomutanı, büyük devlet adamı ve ilk Türk tarihçisi Bilge Tonyukuk idi. İlteriş Kağan döneminde doğuda Onon ve Kerulen ırmaklarına, kuzeyde Kögmen (Tannu-ula) dağlarına, batıda Altaylara ulaşılmış, 689'da Türgişler üzerine de sefer yapılmıştı. (Kafesoğlu 1996: 107-108; Taşağıl 2002: 679-681).
692'de İlteriş Kağan öldüğü zaman Bilge sekiz, Köl Tigin yedi yaşında idi. İlteriş'in 27 yaşındaki kardeşi Kapgan, kağan oldu. Kapgan, 692'den 716 yılına dek 24 yıl kağanlık yaptı. Türk tarihinin en büyük hükümdarlanndan biridir. Köktürklerin birinci döneminde Mukan ne ise ikinci döneminde de Kapgan odur.
İlteriş Kağan'ın son yıllarında Batı Köktürkleri de bağımsız oldular. 689'da İlteriş'in Batı Köktürklerine hücumu sonunda, Çin tarafından tayin edilen sözde kağan kaçmış; bundan yararlanan Türgiş boyu önderi Uçele, duruma hâkim olarak 690'da kağanlığını ilân etmişti. Tokmak bölgesinde başkentini kurarak kısa zamanda Tulu ve Nuşepi boylarını, yani bütün On Okları toparlamış; devletin sınırlarını doğuda Turfan ve Beş Balık'a, batıda Seyhun'a, kuzeyde Balkaş'a, güneyde Doğu Türkistan içlerine ulaştırmıştı (Salman 1998: 15-17). Hiç şüphesiz Uçele'nin başarısında, Doğu Köktürklerinin Çin üzerinde kurduğu baskının rolü vardı. İlteriş ve Kapgan'ın sürekli akınları dolayısıyla Çin artık rahat değildi ve hâkimiyetini Batı Köktürklerine (Türgişlere) ulaştırma imkânı yoktu. Türkleri birbirlerine
TÜRK DİLİ TARİHİ 99
düşürmekten başka yapacak bir şeyi kalmamıştı. Doğudaki Köktürklere karşı Kırgızlar ve Türgişlerle ittifak yaptı.
Öte yandan Kapgan Kağan, devleti eski gücüne kavuşturmayı ve bütün Türkleri bir bayrak altında toplamayı gaye edinmişti. Bu uğurda ihtiraslı ve haşindi. Başbakan Tonyukuk ise gerekli tedbirleri almış ve ülkenin her tara­fına casuslar yerleştirmişti. Bundan sonrasını olayların baş kahramanı ve ilk Türk tarihçisi Tonyukuk'tan dinleyelim: